Birleşmiş Milletler (BM) bünyesinde özerk kuruluş statüsüne sahip UAEA, 29 Temmuz 1957'de, nükleer enerjinin dünyada barışa, sağlığa ve refaha katkısını hızlandırmak ve genişletmek amacıyla faaliyetlerine başladı.

• İran ile Avrupa ülkeleri, nükleer faaliyetlere ilişkin görüşmeler için yeniden İstanbul'da bir araya geldi
• İran: ABD ile nükleer müzakerelere hazırız ancak sivil nükleer haklarımızdan vazgeçmeyiz

Misyonları arasında herhangi bir nükleer çalışmanın askeri amaca hizmet etmemesi için çaba sarf edilmesi de bulunan Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (UAEA), günümüzde nükleer güvenliğin yanı sıra sağlık, tarım, çevre, endüstri gibi birçok alanda çalışmalar yürütüyor.

Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Anlaşması’na (NPT) taraf olan ülkelerdeki nükleer çalışmaları denetlemekle görevli UAEA, ülkelerin NPT kapsamındaki taahhütlerini kontrol etmekte rol oynuyor. Bu da UAEA’yı birçok uluslararası krizin parçası haline getirebiliyor.

"UAEA'nın rolü ciddi şekilde zayıflatıldı"

Viyana Üniversitesi Siyasal Bilimler Fakültesinden Prof. Dr. Heinz Gaertner, İsrail’in İran’daki nükleer tesislere saldırı düzenlemesinin ardından yaşanan UAEA-İran arasındaki krize dair AA muhabirine değerlendirmelerde bulundu.

UAEA'nın öncelikle nükleer güvenlik, emniyet ve önlemlere odaklandığını dile getiren Gaertner, Ajansın İran hakkındaki raporlarının bazı ülkeler tarafından siyasi gündemleri için kullanıldığını söyledi.

Gaertner, Kapsamlı Ortak Eylem Planı (KOEP) kapsamında İran'ın sorumluluklarına uymakla yükümlü olduğunu belirterek, UAEA'nın, İran'ın nükleer programının tamamen barışçıl olduğunu doğrulayamadığını ifade etti.

Olası nükleer müzakerelere ilişkin Gaertner, "UAEA’nın, İran'ın çözülmemiş sorunları çözdüğünü ve hem güvenlik önlemleri anlaşması hem de KOEP kapsamında izleme mekanizmalarına işbirliği yaptığını açıkça teyit etmesi, gelecekte yapılacak müzakereler için sağlam bir temel oluşturacaktır." değerlendirmesinde bulundu.

Avusturyalı akademisyen Gaertner, UAEA Yönetim Kurulunun, İran’ın yükümlülükleri arasında yer alan "her türlü nükleer malzemenin bildirilmesi" sorumluluğunu yerine getirmediğini belirttiği 12 Haziran’daki kararına işaret ederek, "İsrail, UAEA’nın İran hakkındaki Yönetim Kurulu raporunu, saldırılarını meşrulaştırmak için kullandı. Sonuç olarak, UAEA’nın rolü ciddi şekilde zayıflatıldı." dedi.

"İran, Batı'nın kendisine İsrail gibi değil, Kuzey Kore gibi muamele edeceğini dikkate almalı"

İran'da UAEA tarafından takip edilen bazı tesislerin İsrail'in saldırılarında ağır hasar gördüğünü belirten Gaertner, Tahran'ın buna yanıt olarak Ajans müfettişlerini tamamen dışladığı İsrail'in "nükleer belirsizlik politikasına" benzer bir yolu benimseyebileceğini kaydetti.

Gaertner, İran'ın UAEA müfettişlerince takip edilen tesislerin gelecekte hedef alınmaması için güvence talep ettiğine ancak UAEA'nın bu garantiyi veremeyeceğine işaret etti.

E3 olarak adlandırılan İngiltere, Fransa ve Almanya’nın "snapback (tetik)" mekanizmasını devreye sokma ihtimaline dair Gaertner, şu ifadeleri kullandı:

"E3 tetik mekanizmasını devreye sokarak, BM yaptırımlarını yeniden getirirse İran NPT kapsamında barışçıl nükleer program hakkı reddedildiğine karar verebilir ve anlaşmadan çekilebilir. Ancak İran, Batı'nın kendisine İsrail gibi değil, Kuzey Kore gibi muamele edeceğini dikkate almalıdır. Böyle bir senaryoda, UAEA, İran'ın nükleer faaliyetlerine erişimden tamamen mahrum kalabilir."

UAEA’nın mevcut nükleer güçlerin silah kapasitesini ele alma isteği sınırlı

Gaertner, Kuzey Kore’nin deneyimlediği uluslararası izolasyonu önlemek adına İran’ın, mevcut tutumunu değiştirerek UAEA ile işbirliğini yeniden kurması gerektiğini, bunun da diplomatik çabaların yeniden başlamasına zemin hazırlayacağını savundu.

Ajans’ın öncelikle ülkelerin nükleer silah sahibi olmasını önlemeye odaklandığını aktaran Gaertner, "Mevcut nükleer güçlerin nükleer silah kapasitelerini artırması anlamına gelen dikey yayılmayı ele alma konusunda ise UAEA’nın kapasitesi ve isteği sınırlıdır." değerlendirmesinde bulundu.

"⁠2015'teki nükleer anlaşma ve "tetik mekanizması"

İran ile BM Güvenlik Konseyinin 5 daimi üyesi ve Almanya arasında 14 Temmuz 2015'te yaptırımların kaldırılması karşılığında İran'ın nükleer faaliyetlerinin sınırlandırıldığı bir anlaşma imzalanmıştı. ABD, 2018'de anlaşmadan tek taraflı çekilmiş ve İran'a yaptırımları geri getirmişti. İran, Avrupa ülkelerinden ABD'nin yaptırımlarını telafi edecek önlemler almasını istemiş ancak Avrupa ülkeleri, ABD'nin eylemine karşı çıksa da bu konuda adım atamamıştı.

İran, bunun üzerine bir yıl sonra anlaşmadaki taahhütlerini kademeli olarak durdurmaya başlamış ve daha sonraki süreçte yüksek düzeyli uranyum zenginleştirme faaliyetlerine yönelmişti.

İngiltere, Fransa ve Almanya, ABD'nin anlaşmadan tek taraflı çekilmesinin ardından uygulanmayan nükleer anlaşmada yer alan ve "snapback" olarak adlandırılan maddeye dikkati çekti. Üç ülke, İran’ın anlaşmayı ihlal ettiği gerekçesiyle, BM yaptırımlarının yeniden devreye sokulmasını öngören bu maddenin işletilebileceği uyarısında bulunuyor.

İran Dışişleri Bakanı Abbas Erakçi ise Avrupalı tarafların, "anlaşmanın temellerini ihlal ettikleri" ve "anlaşmadaki katılımcı rollerini kaybettikleri" gerekçesiyle, mekanizmayı harekete geçirebilecek herhangi bir hukuki dayanağa sahip olmadıklarını ifade ediyor.