Uluslararası İlişkiler Analizler Merkezi Yönetim Kurulu Üyesi Dr. Cavid Veliyev, UNESCO'nun 15 Aralık'ı Dünya Türk Dili Ailesi Günü ilan etmesinin önemini AA Analiz için kaleme aldı.

***

Türk dünyasında entegrasyon ve işbirliği fikirlerinin temeli 19. yüzyılın sonu, 20. yüzyılın başlarında Türk aydınları arasında ortaya çıktığı zaman temel yaklaşım, Türk halkları arasında dil ve alfabe birliğinin kurulması, bunun uluslararası alanda meşruluğunun sağlanması mücadelesinin verilmesiydi. Bu müzakereler en son 1926'da yapılan Bakü Türkoloji Kurultayı'nda konuşulmuş ve Sovyetler Birliği'nde bu tür faaliyetlerin yasaklanması nedeniyle ara verilmişti. 1991'de Sovyetler Birliği'nin dağılması ve Türk Cumhuriyetleri'nin tekrar bağımsızlıklarını kazanmasıyla birlikte bu konular tekrar akademik toplantıların gündem konusu oldu. 1992'de başlayan Türk Dili Konuşan Ülkeler Devlet Başkanları Zirveleri, 1993'te kurulan TÜRKSOY, 2009'da kurulan Türk Konseyi ve 2021'de kurulan Türk Devletleri Teşkilatı (TDT) ile birlikte 21. yüzyılda Türk aydınlarının yarım bıraktığı çalışmalar yeniden hız kazanmıştır.

Sonuçta yürütülen faaliyetler olumlu sonuçlar vermiş, 2024'te 34 harflik ortak alfabe kabul edilirken, 3 Kasım 2025'te Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütünün (UNESCO) Semerkant toplantısında 15 Aralık Dünya Türk Dili Ailesi Günü olarak ilan edilmiştir. Böylece 300 milyona yakın insanın konuştuğu Türk dili uluslararası bir örgütün kararıyla kabul edilmiştir. 15 Aralık, Orhun Yazıtları'nın Danimarkalı bilim insanı Wilhelm Thomsen tarafından 15 Aralık 1893’te deşifre edilerek dünyaya ilan edilmesinin tarihidir. Bu sebeple, 15 Aralık Dünya Türk Dili Ailesi Günü olarak özellikle seçilmiştir.

Orhun Yazıtları'nın önemi

Bu deşifre Orhun Yazıtları'nın hangi dile ait olduğu tartışmalarına son verirken, aynı zamanda Türk dilinin yazılı bir dil olma özelliği taşıdığının kanıtı olmuştur. Bu runik yazılı belgelerin Türklere ait olduğunun anlaşılmasından sonra Türkoloji araştırmaları ilgi çekmiş ve geniş coğrafyalara yayılmıştır.

8. yüzyıla ait Orhun Yazıtları olarak bilinen Kül Tigin (732), Bilge Kağan (735) ve Tonyukuk (720-725) yazıtları yazılış tarihleri en kesin olanlar ve doğrudan doğruya Türk dili ve tarihi için kaynaklık eden eserlerdir. Türk dilinin yazılı kaynakları açısından en uzun ve sağlıklı olarak bugüne kadar korunan yazıtlar Orhun Yazıtları olmuştur.

Bu bağlamda, 15 Aralık'ın UNESCO tarafından Dünya Türk Dili Ailesi Günü ilan edilmesi uluslararası alanda Türk dili alanında yapılan çalışmaları hızlandıracak ve genişletecektir. Türk halkları arasında işbirliği açısından ise dil, kültür, birlik ve bütünleşmenin temel öğesi ve perçinleyicisi özelliği kazanacaktır. Suni yollarla birbirinden ayrılan Türk yazı dilinin yeniden ortak bir temelde birleştirilmesi kültürün, düşünce ve duyguların gelecek nesillere sağlıklı bir taşımasına neden olacaktır. Bu bağlamda, dilin korunması kimliğin ve benliğin korunmasına da hizmet edecektir.

Ortak alfabenin önemi

Dil konusunda elde edilen bu başarıyı aynı zamanda alfabe konusunda varılan uzlaşmayla değerlendirdiğimiz zaman boyutlarının ve etkilerinin daha geniş ve kalıcı olma ihtimali artmaktadır. 2022'de TDT'ye bağlı Türkiye, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Azerbaycan ve gözlemci olarak Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti'nin (KKTC) temsilcileri tarafından alfabe komisyonu oluşturuldu. İki yıllık çalışmalarının sonucu 9-11 Eylül 2024'te Bakü'de Türk Dünyası Ortak Alfabe Komisyonu, Türk Akademisi ve Türk Dil Kurumu (TDK) tarafından düzenlenen toplantılarda Türk dünyasının kullanımına sunulan Latin tabanlı 34 harflik ortak bir Türk alfabesi oluşturuldu. Dilbilimcilere göre, böylece, tam 96 yıl önce 1. Bakü Türkoloji Kurultayı ile başlayan ortak alfabe arayışları Türk dünyasının dil birliği ve Türk yazı dilinde gösterilmeyen ses birimleri için önemli bir karar alınmış oldu.

Dilbilimcilere göre, Türkler çağlar boyunca Göktürk, Uygur, Soğd, İbrani, Grek, Kiril, Arap ve benzeri alfabeler kullandı. Ancak bu alfabelerin birçoğu Türkçenin ses birimini (fonem) tamamen karşılamakta yetersiz kaldı. Bugüne kadar kullandığımız Latin alfabesi bazı eksikliklere rağmen Türkçedeki fonemlerin kullanımı için en elverişli olan alfabe olarak değerlendirilmektedir.

Kabul edilen 34 harflik ortak alfabe Türk devletleri tarafından kullanılırsa toplumlararası iletişim, bilgi paylaşımı ve koordinasyon için önemli rol alınacaktır. Ortak Türk Alfabesi'nin geliştirilmesi, Türk halkları arasında karşılıklı anlayış ve işbirliğini teşvik ederken, aynı zamanda onların dil mirasını da koruyacaktır.

Ancak Türk devletleri arasında çözümü bekleyen en önemli hususlardan biri birçok alanlarda ortak terminolojinin oluşturulmasıdır. Bu yabancı dillerden terminolojinin Türk diline geçmesinin önüne geçecektir. Ortak terminolojinin oluşturulması için üye ülkelerdeki dil kurumları arasında işbirliğinin artırılması en iyi yöntemlerden biri olabilir. Uzmanlar, yabancı dillerden Türk lehçelerine dahil olan kelimelerin yenilenmesinde eski Türkçeden kelimelerin alınabileceğini savunmaktadır.

2026'nın Türk dünyası açısından önemi

2026 yılı Türk dünyasının gelecek işbirliği açısından önemli bir tarihe denk gelmektedir. Türk dünyasında dil ve alfabe tartışmaları açısından tarihi öneme sahip Bakü Türkoloji Kurultayı 2026'da Bakü'de 100. yıl dönümü nedeniyle tekrar toplanacaktır. Hoş bir tesadüf olarak bu yıl aynı zamanda Azerbaycan'ın TDT Başkanlığının da yıl dönümüdür. 2024'te "Bizim ailemiz Türk dünyasıdır. Bizim başka ailemiz yoktur." diyen Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, Türkoloji Kurultayı'nın 100. yıl dönümünün Bakü'de düzenlemesi için bir kararname imzalayarak ilgili kurumlara talimat vermiştir.

UNESCO'nun Dünya Türk Dili Ailesi Günü ve ortak Türk alfabesi konusunda uzlaşmanın sağlanması sonrasında Bakü'de 100 yıl sonra yapılacak Türkoloji Kurultayı, Türk dünyasında söz konusu alanlarda bilimsel tartışmaların canlanması ve yeni boyutlar kazanmasına neden olacaktır.

Böyle bir ortamda başarı hanesine 8. sınıflar için Ortak Türk Tarihi kitabının hazırlanması ve seçmeli ders kitabı olarak müfredata dahil edilmesi de yazılabilir. Ancak bazı üye ülkelerin hala Latin alfabesi yerine Kiril alfabesini kullanması ve ortak terminolojinin oluşturulamaması bu alanda çözülmesi gereken sorunların varlığını göstermektedir.

[Dr. Cavid Veliyev, Uluslararası İlişkiler Analizler Merkezi Yönetim Kurulu Üyesidir.]

* Makalelerdeki fikirler yazarına aittir ve Anadolu Ajansının editoryal politikasını yansıtmayabilir.