Uluslararası İlişkiler Analizler Merkezi Yönetim Kurulu Üyesi Dr. Cavid Veliyev, Türk Devletleri Teşkilatı (TDT) Devlet Başkanları 12. Zirvesi'nde alınan kararları ve teşkilatın hedeflerini AA Analiz için kaleme aldı.

***

TDT Devlet Başkanları 12. Zirvesi, 6-7 Ekim 2025'te Azerbaycan'ın Gebele kentinde "Bölgesel Barış ve Güvenlik" temasıyla gerçekleşti. Zirve kapsamında TDT dönem başkanlığı Kırgızistan'dan Azerbaycan'a geçti. Özellikle bütün üye ve gözlemci devletlerin üst düzey temsil edilmesi nedeniyle bu zirvenin TDT kapsamında gerçekleşen en güçlü zirvelerden biri olduğunu söylemek mümkündür.

Zirvenin sonunda liderler 121 maddelik Gebele Bildirisi'ni kabul ederken, "TDT+" formatının kurulması, TÜRKSOY'un kuvvetlendirilmesi ve Türk Akademisi'nde düzenlemeler yapılması hakkında anlaşmalar imzalandı. Zirvede, Türkmenistan Türk Akademisi ve Türk Kültür ve Miras Vakfına, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti (KKTC) ise Türk Akademisine gözlemci üye oldu.

Azerbaycan'da yapılmasının önemi

TDT; Anadolu, Güney Kafkasya ve Türkistan olmak üzere üç önemli jeopolitik parçadan oluşmaktadır. Bunların içinde Güney Kafkasya'nın lider devleti Azerbaycan, Türk dünyasının birleştirici noktası olma özelliğine sahiptir. Türkistan coğrafyası ile Türkiye arasında en güvenli bağ, Azerbaycan üzerinden kurulmaktadır. Zaten bugünlerde TDT de Orta Koridor projesiyle bunu hedeflemektedir.

TDT ile ilişkileri dış politika önceliği olarak gören Azerbaycan, aynı zamanda teşkilatın kuvvetlendirilmesi ve küresel aktör haline gelmesi için çaba sarf etmektedir. Bölgede faaliyet gösteren diğer bölgesel ve küresel örgütlerin varlığını dikkate aldığımızda bunun ne kadar önemli olduğunu görmek mümkündür. Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, "Bizim ailemiz Türk dünyasıdır, başka ailemiz yoktur." diyerek TDT'nin Azerbaycan için ne kadar önemli olduğuna dikkati çekmiştir.

Bu nedenle Azerbaycan son yıllarda TDT çerçevesinde olduğu gibi ikili ilişkilerinde de Türk devletlerine önem vermektedir. Azerbaycan'ın dört ülkeyle müttefiklik anlaşması veya bildirisi vardır. Bu ülkelerden 3'ü Türkiye, Kazakistan ve Özbekistan'dır. Türk dünyasının öncelikli politika olması sadece siyasilerin tercihi değildir, bu Azerbaycan'da toplumsal bir mutabakattır.

Dış politikada uzlaşı

TDT'nin Gebele Sonuç Bildirisi'nde dış politikada birçok konuda dayanışma fikri ön plana çıktı: Özellikle Zengezur Koridoru ve Azerbaycan-Nahçıvan arasında engelsiz geçişin sağlanması, işgalden kurtarılan topraklarda yeniden yapılanma süreçlerine destek verecek Azerbaycan-Çin-Kırgızistan-Özbekistan Demiryolu Hattı, Türkistan coğrafyasının korunması bağlamında Afganistan'ın güvenliğine verilen önem, Kıbrıs Türk halkıyla dayanışma ve onların Türk dünyasının önemli bir parçası olduğunun vurgulanmasıyla Suriye'de güvenlik, istikrar ve yeniden yapılanma çalışmalarına verilen destek, Türkiye açısından oldukça önemli dış politika adımları olarak değerlendirilebilir.

Bildirideki önemli maddelerden biri konsolosluk hizmetlerinin kolaylaştırılması, yurt dışındaki vatandaşların korunması ve üye devletler arasındaki koordinasyonun artırılması amacıyla Konsolosluk İşbirliği Platformunun kurulmasına ilişkin maddenin yer alması oldu. Bu madde, TDT devletlerinin konsolosluklarının bütün üye devletlerin vatandaşlarına karşılıklı hizmetinin önünü açacaktır.

Güvenlik alanında işbirliği

Zirvede tarafların güvenlikle ilgili kendi teklifleri oldu. Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, tarafların askeri alanda işbirliğinin artırılmasını ve 2026'da üye devletlerin ortak askeri tatbikat yapmasını önerdi. Kazakistan Cumhurbaşkanı Kasım Cömert Tokayev, siber güvenlik alanında işbirliği yapılması gerektiğine dikkati çekti. Özbekistan Cumhurbaşkanı Şevket Mirziyoyev, Türk devletleri arasında Stratejik Ortaklık, Ebedi Dostluk ve Kardeşlik Anlaşması imzalanmasını önerdi ve liderler bu anlaşmanın taslağının hazırlanmasını kararlaştırdı. Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan ise "Güvenliğimizi ilgilendiren her alanda her katkıyı aile meclisimiz içinde sağlamaya hazırız." diyerek bütün çağrılara destek verdi.

Son yıllarda dünyada ve bölgede artan güvensizlik nedeniyle TDT ülkeleri arasında güvenlik alanında işbirliği artarak devam etmektedir. Üye ve gözlemci ülkelerin savunma sanayi bakan ve başkanları Temmuz 2025'te Türkiye'de toplanmışlardı. Gebele Zirvesi'nde aynı toplantının 2026'da Azerbaycan'da yapılması kararı verildi.

Öte yandan, 11-12 Eylül 2025'te Bişkek'te üye ve gözlemci ülkelerin Güvenlik Konseyi sekreterleri dördüncü defa toplandı. Bu toplantıda TDT ülkelerini hedef alan mevcut güvenlik tehditleri ve zorlukların yanı sıra bazı bölgesel ve küresel durumlar ve eğilimlerin Türk Dünyası'na olası yansımaları ele alındı. Bunun da ötesinde 1992'den itibaren TDT'ye üye ülkelerin Milli İstihbarat Teşkilatı başkanlarının sürekli görüşmeleri devam etmektedir.

Dünyada ve bölgede yaşanan olayların yaratmış olduğu tehdit ve fırsatlar, TDT çerçevesinde askeri-güvenlik alanında işbirliğini zorunlu kılmaktadır. Dünyada yaşanan jeopolitik değişimden kaynaklı olarak Türk Dünyası jeopolitiğinin enerji taşımacılığı açısından stratejik öneminin artması, bölgede küresel mücadeleyi artırmaktadır. TDT çerçevesinde bu coğrafyanın korunması açısından askeri-güvenlik işbirliği kurulmalıdır. Türk devletleri tarafından kurulmayacak askeri işbirliği ise bu coğrafyanın kaderinin başkaları tarafından belirlenmesine neden olabilir. Ancak askeri işbirliği konusunda üye devletler arasında farklı yaklaşımların olduğu gözlemlenmektedir.

"TDT+" formatı ne ifade ediyor?

Ortak kültür, dil, medeniyet ve köklere dayanan TDT, kurulduğu günden bugüne bölgede ve dünyada oluşan şartlara göre dönüşmeye başladı. TDT dönüştükçe ve kuvvetlendikçe teşkilata yönelik ilgi de arttı. Ancak teşkilata tam ve gözlemci üyelik yalnız ortak kültür, dil ve millet anlayışına göre şekillenmektedir. Bu nedenle de 2021 İstanbul Zirvesi'nde ek protokollerle Nahçıvan Anlaşması'nda küçük değişiklik yapıldı ve bir devletin üye olması için resmi dilinin Türkçe olması gerektiği eklendi. Ancak bu madde küresel sorunların çözümünde etkili olmayı hedefleyen teşkilatı kapalı bir teşkilata çevirebilirdi. Nitekim, 2021 İstanbul Zirvesi'nde "diyalog ortağı" ve "stratejik ortak" gibi yeni kavramlar geliştirildi ve üye de olmadan devletler de TDT ile yakın işbirliği içinde olabilirdi.

Türkiye Cumhurbaşkanı Erdoğan da sonuncu zirvede, TDT'nin içinde kapalı bir teşkilat olmaması ve üçüncü taraflarla işbirliği yapması gerektiğine vurgu yaptı. Gerçekten de eğer TDT küresel sorunların çözümünde aktif rol almak isterse, dünyayla işbirliğine açık olmalıdır. Bu bağlamda "TDT+" formatı, bölgesel örgütler ve devletlerle yeni işbirliği pencereleri açmaktadır.

Sonuç olarak kuvvetli bir TDT, yabancı güçlerin bölgeye girmesine engel olduğu gibi küresel enerji, gıda ve mal güvenliğine de çok büyük katkı sağlayacaktır. Bu işbirliği aynı zamanda ekonomik ve ticaretin bölgede canlanmasına da hizmet edecektir. Bu durum bölgede savaş ve risklerin önüne geçmek anlamına gelir. Bu noktada TDT kurulduğu günden itibaren rasyonel ve ileriye dönük adımlar atarak bu hedeflere hizmet ettiğini gösterdi. TDT, bir taraftan kendi içinde bütünleşmeyi ve kuvvetlenmeyi sürdürürken, diğer taraftan dış dünyayla işbirliğine açık olduğunu göstererek küresel aktör olma yolunda ilerlemektedir.

[Dr. Cavid Veliyev, Uluslararası İlişkiler Analizler Merkezi Yönetim Kurulu Üyesidir.]

* Makalelerdeki fikirler yazarına aittir ve Anadolu Ajansının editoryal politikasını yansıtmayabilir.