Dünya Ticaret Örgütü'nün (DTÖ) temelleri 1947'de yürürlüğe giren Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması'na (GATT) dayanıyor. Ancak hizmet ticareti, fikri mülkiyet hakları ve yatırım ilişkilerinin küresel ölçekte önem kazanmasıyla daha kapsamlı bir yapı ihtiyacı doğdu.

Böylece, 1986-1994 dönemindeki Uruguay Turu müzakereleri sonucunda 1 Ocak 1995'te resmen faaliyete geçen DTÖ, GATT sisteminin yerini alarak uluslararası ticaretin ana kurumu haline geldi ve 30 yılı aşkın süredir "kural bazlı ticaret" için faaliyet gösteriyor.

Dünya ticaretinin yüzde 98'ini temsil eden DTÖ'nün 166 üyesi bulunuyor. DTÖ'nün tüm üyeleri müzakere sonucunda sisteme katılıyor. 20'den fazla ülke DTÖ'ye katılmak için müzakerelerde bulunuyor.

DTÖ'nün Genel Sekreterliği görevini 1 Mart 2021'den beri Ngozi Okonjo-Iweala yürütüyor. Bu görevdeki ilk kadın ve ilk Afrikalı olan Okonjo-Iweala, aynı zamanda DTÖ'nün 7'nci genel sekreteri.

Okonjo-Iweala 31 Ağustos 2025'te biten görev süresi öncesinde bu pozisyona yeniden atandı ve böylece dört yıl sürecek ikinci dönemine 1 Eylül 2025 itibarıyla başladı.

DTÖ'nün ana karar alma organı, genellikle 2 yılda bir toplanan Bakanlar Konferansı. Bu yapının altında, Cenevre'de yılda birkaç kez toplanan Genel Konsey yer alıyor ve tüm önemli kararlar genellikle oy birliğiyle alınıyor. Genel Konsey, üyeler arasındaki anlaşmazlıkları çözmek için süreçleri denetlemek üzere Anlaşmazlık Çözüm Organı olarak toplanabiliyor.

Uyuşmazlık çözüm mekanizması büyük ölçüde işlevsiz halde

Örgütün ana işlevleri arasında ülkeler arasındaki ticaret kurallarını belirlemek, ticaretin serbest ve öngörülebilir şekilde işlemesini sağlamak ve ticaret anlaşmazlıklarını çözmek yer alıyor.

Bu kapsamda, DTÖ'nün en önemli mekanizmalarından biri olan "Uyuşmazlıkların Halli Sistemi" uzun yıllar boyunca küresel ticarette "hakem" rolü üstlendi. Ancak, DTÖ son yıllarda ciddi yapısal sorunlar, artan korumacı ticaret politikaları, ABD ve Çin arasındaki tarife gerilimi ve tedarik zincirlerindeki aksaklıklar nedeniyle birçok belirsizlikle sınanıyor.

Özellikle ABD Başkanı Donald Trump'ın gümrük tarifeleri ve Çin ile yaşanan gerilim, çok taraflı ticaret sistemini zayıflattı.

ABD'nin, son birkaç yıldır boş pozisyonları doldurma önerilerini reddederek DTÖ'ye temyiz organında reforma gitmesi yönünde baskı uyguladığı ifade ediliyor. 10 Aralık 2019'dan beri iki temyiz organı üyesinin görev süresi sona ererken, 7 üyeli organın tek bir üyesi kaldı.

DTÖ bünyesinde Anlaşmazlık Çözüm Organı tarafından oluşturulan bir panelin temyiz başvurusu için üç üye gerektiğinden, 2019'dan beri DTÖ'ye temyiz başvuruları durdu ve mekanizma büyük ölçüde işlevsiz hale geldi.

Bu durum, DTÖ'nün yaptırım gücünü de tartışmaların merkezine yerleştirdi.

ABD'nin temyiz organına yeni üye atanmasını 2019'dan beri engellemesi nedeniyle, uyuşmazlık çözüm mekanizması büyük ölçüde işlevsiz hale gelirken bu durum DTÖ'nün yaptırım gücünü de tartışmaların merkezine yerleştirdi. Ayrıca, DTÖ'nün dijital ticaret, e-ticaret, kamu sübvansiyonları ve iklim politikaları gibi yeni alanlarda ortak kurallar üretmekte zayıf kalması, örgütün çağın gerisinde kaldığı eleştirilerine yol açıyor.

Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler arasındaki çıkar çatışmaları da DTÖ bünyesinde uzun yıllardır ihtiyaç olarak nitelendirilen reform çabalarını zorlaştırıyor.

Küresel ticaretin artan korumacılık eğilimleri ve bölgesel anlaşmalarla yeniden şekillenmeye başlaması, DTÖ'nün merkezi rolünü tehdit ederken kurulduğu dönemde "küresel ticaretin omurgası" olarak görülen örgütün bu rolünü sürdürüp sürdüremeyeceğine ilişkin belirsizlikler gündemdeki yerini koruyor.

Trump'ın ikinci döneminde de "tarife depremi"

ABD Başkanı Trump ilk başkanlığı döneminde çelik ve alüminyuma ilave gümrük vergisi getirmiş ve bu tarifelerin hedefinde Çin yer almıştı. Çin'in ABD'ye misillemelerinin ardından diğer ülkelerin de misillemesiyle alevlenen ticaret savaşları, DTÖ'nün merkezi rolünü önemli ölçüde sarsmıştı.

Örgütü Çin'in adil olmayan ticaret uygulamalarından sorumlu tutan Trump’ın DTÖ'yü umursamadığı yorumları yapılırken, Trump ikinci başkanlık döneminde daha büyük bir ticaret gerilimi yaratacak bir dizi gümrük tarifesi açıkladı.

ABD'de 2024 sonunda yüzde 3'ün altında olan ortalama etkin tarife oranı 2025'te yüzde 16,8'e ulaşarak 1935'ten beri görülen en yüksek seviyeye çıktı.

Trump ABD'nin birçok ticaret ortağına önce 2 Nisan ve sonrasında 31 Temmuz 2025'te bir dizi ek ve karşılıklılık esasına dayalı tarife açıkladı. Bu tarifeler sonucunda, ABD'nin ülkelere yönelik gümrük tarifeleri yüzde 10 ile 50 arasında değişiklik gösterdi. Ancak tarife oranlarında Çin bir istisna olarak öne çıktı.

İki ülke arasındaki tarife restleşmesi sonucunda ABD'nin Çin'e yönelik tarifeleri yüzde 145'e ve Çin'in ABD'ye karşı tarifeleri yüzde 125'e kadar çıktı. Taraflar bu gerilimin ardından bir müzakere sürecine girerek geçici bir ön çerçeve anlaşmasına vardı.

Ayrıca Trump çelik, alüminyum, ithal otomobiller, hafif ticari araçlar ve temel otomobil parçaları, bakır, bazı ilaçlar, ham ve işlenmiş kereste, orta ve ağır hizmet araçları ve bunların parçalarının ithalatına da çeşitli oranlarda tarife açıkladı.

Yıl boyunca devam eden bu belirsizlikler nedeniyle DTÖ, küresel ticarete yönelik büyüme tahminlerinde birkaç kez değişikliğe gitti.

DTÖ'nün son yayımladığı analizine göre, gümrük tarifeleri ve ticaret politikalarına yönelik belirsizliklerin devam etmesi nedeniyle küresel mal ticaretinin 2025'te yüzde 2,4 ve 2026'da yüzde 0,5 artacağı tahmin ediliyor.