Ankara Sosyal Bilimler Üniversitesi Psikoloji Bölümü Ana Bilim Dalı Başkanı Prof. Dr. M. Hakan Türkçapar, Cambridge Sözlüğü’nün yılın kelimesi olarak seçtiği “parasosyal” kavramının anlamını ve parasosyal ilişkilerin bireyler üzerindeki etkilerini AA Analiz için kaleme aldı.

***

Parasosyal kavramı 1956'da ABD'li iki sosyolog Richard Wohl ve Donald Horton’un "para" ve "social" sözcüklerini birleştirerek oluşturdukları bir sözcüktür. "Para-" ön eki; "yanında, yakınında, ona karşı, onun tersine" anlamlarına gelen Yunanca "παρά"dan gelir. Günümüzde İngilizce ve Fransızca gibi çağdaş dillerde, "normal ve doğalın dışında" veya "benzer ya da yardımcı" anlamlarını verir.

Parasosyal terimi ilişki için kullanıldığında tek taraflı ilişki anlamında kullanılan bir adlandırma olarak ortaya çıktı. Örneğin, ünlü biriyle onun aslında hiç tanımadığı hayranları ya da kitlesi arasındaki ilişki gibi bir ilişkiyi tanımlıyordu. Bu tür parasosyal ilişkiler her ne kadar "tek taraflı" olsa da muhatabı olan kişilere sanki karşılıklıymış gibi hissettirebilir. Bu, tek taraflı ilişkilerin en patolojik formu olan, kişinin kendisini aslında hiç tanımayan yüksek statülü birinin ona kesin biçimde aşık olduğuna dair sanrısal bir inanç yaşadığı bir psikiyatrik rahatsızlık olan "De Clerambault" sendromudur.

Günümüzde sosyal medyanın yaygınlaşmasıyla sözcük artık anlamını daha da genişleterek insan yaşamında çok daha büyük yer kaplayan tek taraflı ilişkileri de anlatır hale geldi. Artık tek yanlı ilişkilerimizin büyük bölümü sanal dünya üzerinden oluşmaya ve yaşanmaya başladı. Bu anlamda Cambridge Sözlüğü’nün yılın kelimesi olarak “parasosyal” kelimesini seçmesi, sosyal medya ve dijital dünya egemenliğini yansıtmak açısından çok uygun bir seçim oldu. Parasosyal sözcüğünün, bu yeni çağla beraber ortaya çıkan yeni “parasosyal” ilişki türlerinin, insan ilişkilerine ve psikolojik sağlığına olan etkilerine dikkat çekmek için öne çıkması yararlı olacaktır. Günümüzde hiçbir çağda olmadığı kadar kişi birebir tanışıklığı olmadığı ve hatta büyük ihtimalle hiçbir zaman da olamayacağı insanların hayatlarını nasıl yaşadıkları, kimlerle görüştükleri, günlük rutinleri ve ev düzenleri gibi birçok kişisel bilgiyi düzenli olarak takip ediyorlar.

Sosyal medyanın yaygınlaşması ve gerçek ilişkiler yerine "online" veya sanal dünyanın egemen hale gelmesiyle, özel hayatı da kapsayan kişisel alanımız giderek silikleşerek kamusal alanla birleşmiş ve sanal "arkadaşlarımıza" veya takipçilere sunulan bir malzeme haline gelmiş durumda. Özellikle günlük olarak çeşitli durumlarla ilgili yapılan duygusal paylaşımlar, sosyal medya fenomenlerinin takipçilerine özel bir yakınlık gösterdiği izlenimini veriyor. Algoritmaların amacı ise bizi daha uzun süre uygulamada tutmak ve daha fazla etkileşim vermemizi sağlamak olduğundan, takip ettiğimiz kişilerle benzer özellikleri taşıyan fenomenlerden tutun, en çok izleme süremizin olduğu video tarzlarına kadar birçok içeriği önümüze çıkarıyor. Böylece, hem uygulamadaki içeriklerin bütününe hem de takip ettiğimiz fenomenlere daha da tanıdık hissediyor, onları daha fazla izlemek istiyoruz.

Son zamanlarda bizzat yapay zeka tarafından üretilen “sanal” sosyal medya fenomenleri de yaygınlaşıyor. Bu fenomenler, yaşamın gerçekliğinden uzak, ulaşılması zor idealler sunarak kullanıcıları kendine bağlıyor. Bu fenomenlerin yapay zeka tarafından oluşturulduğunu anlamayan kullanıcılar için önemli bir risk de taşıyor. İnsanlar kurgusal sanal kişilere öykünebiliyor veya onlarla kendini kıyaslayabiliyor. Dünya sanal hale gelse bile bizim beynimiz hala gerçek dünyanın özelliklerine göre gelişmiş olduğundan kolaylıkla sanal ve gerçeği birbirine karıştırabiliyor. Buna ek olarak, yapay zeka destekli bazı platformlar, kullanıcıların fenomenlere yazdıkları mesajlara otomatik uygun cevaplar vermesini sağlıyor. Böylece, kullanıcılar kendilerini o fenomenlerin gözünde diğer takipçilerden farklı ve daha özel hissedebiliyor.

Parasosyal ilişkilerde kurulan bağ; insanlığın sosyalleşme, ilişki kurma, kabul görme veya bir gruba ait olma gibi ihtiyaçlarını karşılar. Parasosyal ilişkilerin bize zaman zaman duygusal destek sağlaması veya motive etmesi gibi olumlu etkilerinin yanında, gerçek ilişkilerimiz ve ruh sağlığımız üzerinde bazı olumsuz etkileri olabilir. Örneğin, yalnızca dijital ortamdaki bağlarımızı sürdürmek, yüz yüze kurduğumuz ilişkilerde sergilediğimiz sosyal becerileri köreltme riski taşır. Ayrıca, parasosyal ilişkiler kurduğumuz sosyal medya fenomenlerinin sergilediği yaşam tarzı belki çoğumuz için asla ulaşılabilir değildir. Mükemmel olarak yansıttıkları düzen; bizim de kendi hayatlarımızı ve alışkanlıklarımızı sorgulamamıza, kendimizi eksik veya yetersiz hissetmemize sebep olabilir. Bunların hepsi birleşerek kişilerin birbirlerine olan güvenlerinin azalmasına, iletişim becerilerinin zayıflamasına ve toplumda sosyalliktense yalnızlığın öne çıkmasına yol açabilir.

Kurulan tek taraflı ilişkiler, fenomenlerin olduğundan daha iyi biriymiş gibi görülerek idealize edilmesine ve ardından kişilerin onlara benzemeye çalışması süresince sık sık kaygı ve yetersizlik hissetmesine yol açabilir. Bununla beraber fenomenlerin hayatlarıyla ilgili bilgi edinme isteği ve yeni bir içerik paylaşmış mı diye kontrol etme davranışları, problemli sosyal medya kullanımına yol açarak kişilerde bağımlılık örüntüleri görülmesine yol açabilir.

Sağlıklı bir denge kurmanın yolları

Parasosyal ilişkiler modern yaşamın kaçınılmaz bir parçası haline gelmiş olsa da egemen ilişki biçimi haline gelmesi psikolojik sağlık açısından olumsuz sonuçlar doğuracağından öncelikli olan, tüm ilişkileri olduğu gibi bu ilişkileri de sağlıklı bir çerçevede yönetmektir. Dijital çağın bir parçası haline gelen parasosyal ilişkilerde olası sorunların önüne geçmek için ilişki ve gerçeklik arasındaki dengeyi korumak önemlidir. Bu kaçınılmaz ilişkileri sürdürürken bir yandan da yakın olduğumuz kişilerle bağlarımızı güçlendirmek, ilgimizi çeken konularla ilgili farklı araçları kullanmak (kitaplar, videolar, filmler gibi) ve dijital dünyadan uzaklaşma araları vermek iyi olabilir.

Bunun için farkındalık geliştirmek kritik önem taşır. Bu ilişkilerin tek taraflı olduğunu, karşı tarafın size cevap vermekle beraber herhangi bir duygusu veya bağı olmadığının bilincinde olmak gerekir. Aynı zamanda gerçek bağlantılara yatırım yapmak, aileniz ve arkadaşlarınızla kaliteli zaman geçirmek hayati önem taşır. Çeşitlilik sağlamak da önemli bir stratejidir. Yani, tek bir kişi veya içerik türüne aşırı bağlanmaktan kaçınmak, ara vermek ve dijital detoks dönemleri belirlemek dengeyi korumaya yardımcı olur.

Parasosyal ilişkiler dijital çağın yeni gerçeğidir. Cambridge Sözlüğü'nün bu kelimeyi yılın sözcüğü seçmesi, toplum olarak bu fenomeni anlamaya ve onunla sağlıklı bir şekilde yaşamaya olan ihtiyacımızı gösteriyor. Belki de yapabileceğimiz en iyi şey bir yandan gerçeklik kadar ekrandaki "arkadaşlarımızla" hoşça vakit geçirirken, bir yandan da gerçek yaşamdaki bağlarımızı da güçlü tutmayı unutmamaktır. Sorun ancak bu dijital ilişkilerin tamamıyla gerçek insan bağlarını ikame etmeye başladığında ortaya çıkar. Çünkü hiçbir dijital yaşantı karşılıklı, samimi ve gerçek bir insan ilişkisini tam olarak karşılayamaz.

[Prof. Dr. Hakan Türkçapar, Ankara Sosyal Bilimler Üniversitesi Psikoloji Bölümü Ana Bilim Dalı Başkanıdır.]

* Makalelerdeki fikirler yazarına aittir ve Anadolu Ajansının editoryal politikasını yansıtmayabilir.