ANKARA (AA) - MEHMET ÖZTÜRK/FARUK TOKAT

Hüseyin Oruç, anëtar i Bordit të Administratorëve të Fondacionit Humanitar turk IHH dhe i Komitetit për Monitorimin e Procesit të Paqes të Muslimanëve Moro, tha se Rajoni Autonom Bangsamoro, i cili do të krijohet pas gati 60 vjet rezistencë islame në Filipine, duhet të mbështetet nga të gjithë muslimanët.

Oruç zhvilloi intervistë me Anadolu Agency (AA) në lidhje me rezistencën e muslimanëve Moro nga viti 1960, Ligjin Organik Bangsamoro, Rajonin Autonom Bangsamoro që do të krijohet dhe procesin e implementimit të tij.

PYETJE: Zotëri Hüseyin, e keni ndjekur nga afër procesin deri në arritjen e Ligjit Organik Bangsamoro. Ju jeni përfshirë në negociata. Le të fillojmë bisedën tonë nga aty.

PËRGJIGJE: Kur themi Ligji Organik Bangsamoro, ne flasim për një proces që filloi në vitin 1997. Bëhet fjalë për një trafik bisedimesh që filloi gjersa i ndjeri Salamat Hashim ishte gjallë. Që nga fillimi, Salamat Hashim ka kryer punën e tij duke synuar paqen. Ai gjithashtu kishte një parim: Lufta është diçka që bëhet për paqe. Salamat Hashim kishte konsideruar se lufta që nuk synon paqen dhe nuk rezulton me paqe është masakër. Për të, ajo kurrë nuk ka qenë më shumë se paqe dhe ka qenë një personalitet që gjithmonë e ka mbajtur paqen në axhendën e tij.

Nëse e diskutojmë këtë proces që nga fillimi, nëse e zhvendosim pak më mbrapa, siç dihet, Salamat Hashim e braktis Frontin Kombëtar për Çlirimin e Muslimanëve Moro (MNLF), të themeluar nga Nur Misuari, dhe themelon Frontin Islam Çlirimtar Moro (MILF). Ai krijoi MILF-in pas largimit nga Misuari. Ne nuk e dimë saktësisht se pse ndodhi kjo ndarje. Me fjalë të tjera, nuk i dimë përgjigjet e sakta të pyetjeve se pse u ndanë atë kohë, çfarë ndodhi dhe pse fronti u nda në dy pjesë. Ndërsa MNLF vazhdonte, u shfaq MILF. Ajo që dihet më mirë është se me Marrëveshjen e Tripolit, domethënë me fillimin e bisedimeve të paqes në dhjetor të vitit 1976, u shfaq një mosmarrëveshje.

PYETJE: E keni fjalën për marrëveshjen nën kujdesin e Gadafit?

PËRGJIGJE: Po. Salamat Hashim nuk i pranoi ato marrëveshje dhe autonominë. Ai synonte një aktivitet drejt pavarësisë. Kjo ishte një nga arsyet e dukshme për ndarjen.

Pa dyshim, prapa ndarjes qëndronte një dallim në pikëpamje. Kishte një dallim shumë themelor. Salamat Hashim thoshte se "Ne jemi muslimanë, dhe meqë nuk jemi me të vërtetë muslimanë të mirë, na ndodhin këto gjëra. Nëse përsëri bëhemi muslimanë, nesë u kthehemi vlerave tona, punët do të na shkojnë mbarë. Ndërkaq, Misuari thoshte se "Ne jemi Moro. Këtu është edhe përkatësia jonë si muslimanë dhe vendas. Ka fe vendase. Ka të krishterë". Në fakt, të gjithë ishin së bashku në themelimin e MNLF-së. E kam dëgjuar këtë nga një nga pleqtë në rajon. Ka një konsesus të përhapur se MILF është ndarë nga MNLF dhe se ka një ndarje edhe brenda MNLF-së. Por në fakt çështja nuk është kështu. Ndodhitë prapa skenës nuk janë kështu. MNLF është punë e Malejzisë e krijuar si një subjekt ombrellë dhe strukturë ku të gjitha grupet e ndryshme do të bashkoheshin. Malajzia ka mbledhur të gjitha grupet e rezistencës atje në vitin 1971 në një samit në Kuala Lumpur. Në atë samit u propozua një organizatë ombrellë. Në atë periudhë, Misuari u shfaq me emrin MNLF, kurse Salamat Hashim me emrin MILF. Misuari doli fitimtar dhe MNLF ishte emri i këtij formacioni të lartë. Emri MILF u caktua nga Salamat Hashim që nga fillimi i viteve 1970. U themelua një ombrellë brenda lëvizjes, por mundësia e lëvizjes nuk ishte e madhe. Në fakt, shkëputja ndodhi në vitin 1973.

Ka disa data për sa i përket krijimit të MILF-it. Thuhet se është krijuar mes viteve 1977 dhe 1981. Megjithatë, shpallja zyrtare e themelimit ishte në vitin 1981. Megjithatë, që nga viti 1977, MNLF e ndau plotësisht rrugën. Pas vitit 1973, Salamat Hashim dhe Nur Misuari nuk u mblodhën në asnjë mbledhje të komitetit qendror. Kishte një ndarje shumë të qartë.

Krahas qasjes ndaj paqes dhe dallimit në pikëpamje, mes dy liderëve ekzistonte gjithashtu një botëkuptim shumë i ndryshëm i rezistencës. MNLF ishte një strukturë agresive. Ajo ka një strukturë që vazhdimisht sulmon shtetin dhe mban pozicionin e saj. Ndërkaq, MILF nuk u themlua në këtë mënyrë. Përkundrazi, ajo ka ndërtuar një rezistencë dhe luftë të bazuar në mbrojtje. Salamat Hashim e ka projektuar MILF-in si një forcë mbrojtëse për të shfaqur shoqërinë që e kishte ideuar. Gjithmonë e ruajti fuqinë e tij dhe qëndroi në mbrojtje. Kjo është arsyeja pse operacionet agresive të MILF-it janë të pakta. Ata iu përgjigjën sulmeve ndaj tyre.

PYETJE: Ne e dimë se nuk i ka pasur në shënjestër civilët, por a nuk i kanë synuar pozicionet jo-civile, ushtarake dhe militare?

PËRGJIGJE: Ka pasur caqe të tilla por nuk i ka përcaktuar sulmet agresive si metodë e luftës, ashtu siç ka bërë MNLF. Përveç kësaj, Salamat Hashim ka një pozitë më të vjetër se Nur Misuari në rezistencë. Ata ishin në rezistencë që nga vitet 1960.

PYETJE: Ju thoni se kishte lëvizje të rezistencës? Çfarë lloj tabloje kishte para MNLF-së dhe para se Malejzia të hynte në këtë punë?

PËRGJIGJE: Që nga fillimi i viteve 1960, kishte organizata të ndryshme të rezistencës. Por rezistenca aktuale e organizuar fillon më 1967. (Ushtria e Filipineve trajnon të rinjtë Moro për t'i dërguar në ofansivë në Ishullin Sabah në mars të vitit 1968). (Për arsye që mbeten sekrete deri më sot) Të rinjtë Moro vriten (nga ana e ushtarëve) në një vend të quajtur Jabidah në afërsi të Manilas. Një gjenocid. (Kjo njihet si Masakra në Jabidah apo Masakra e Korregidorit).

PYETJE: Në fakt, unë e shoh këtë Masakrën në Jabidah si një aktivitet kundër-gueril. Shteti përdori rininë muslimane.

PËRGJIGJE: Ashtu është.

PYETJE: Duket sikur brenda kësaj ishte edhe Nur Misuari?

PËRGJIGJE: Nur Misuari nuk ishte. Përfshirja e tij ndodh më vonë. Misuari atëbotë ishte profesor universitar. Një njeri disident, më i vjetër se Salamat Hashim dhe një njeri me retorikë ndikuese. Ai ishte një figurë mjaft karizmatike.

Nga ana tjetër, Salamat Hashim ishte një person tjetër. Hashim ishte lider me objektiva dhe me karizëm në rrethin e tij. Qëllimi i Salamat Hashimit nuk kuptohet në të vërtetë. Hashim përpiqej të ndërtonte një shoqëri përtej një organizate të rezistencës dhe e arriti këtë në masë të madhe. Në fakt, arriti një sukses që asnjë nga organizatat e tjera të rezistencës në gjeografinë islame nuk e arriti.

PYETJE: Në njërën anë ka një luftë të armatosur, ndërsa në anën tjetër një shkollim, trajnim dhe kampe të trajnimit, apo jo?

PËRGJIGJE: Ka një akademi shkencore në të gjitha kampet ushtarake. Patjetër se kishte edukim shkencor.

Puna e Salamat Hashimit kishte katër parime. Kjo ishte filozofia e jetës për të gjithë që jetonin në Moro. Një projekt transformimi shoqëror i bazuar në katër parime. Ky ishte një projekt që Salamat Hashim ia kishte vënë si objektiv miqve të tij. E para ishte islamizimi. Gjëja e parë për Misuarin ishte rezistenca, ndërsa për Hashimin islamizimi. Hashimi thoshte qartë se "Ne jemi muslimanë dhe duhet të veprojmë si muslimanë. Ato që na ndodhin janë për arsye se nuk kemi një strukturë të duhur muslimane. Së pari duhet ta përmirësojmë veten". Kjo është një strategji e inspiruar nga kuptimi i ajetit 53 të sures Enfal: "Allahu nuk ia prish një populli mirësitë që ia ka dhuruar, përderisa ai të mos e përbuzë të mirën".

Ai thotë se "Ne jemi të njohur si muxhahidë. Bota na njeh si muxhahidë, por as 30 për qind e atyre që i quajmë muxhahidë nuk falin namazin". Derisa Salamat Hashim e filloi këtë aktivitet mbi këtë parim, në Filipine ekzistonte një profil i muxhahidit që nuk falej. Jo 30 për qind e shoqërisë, por e muxhahidëve.

Çështja e dytë ishte forca e organizimit. Së treti, armët dhe ushtria. Pra, i treti i parimeve themelore të organizatës së rezistencës. Dhe e katërta ishte vetëmjaftueshmëria. Kjo vetëjaftueshmëri vlente si për organizatën, ashtu dhe për individët.

PYETJE: Pra, rezistenca në atë kohë ishte më tepër një luftë kombëtare, luftë për atdheun.

PËRGJIGJE: Po, një luftë kombëtare. Një cilindër amerikan kaloi nëpër atë rajon. Te ne nuk dihet shumë. As spanjollët, as filipinasit nuk kanë bërë persekutimin që e kanë bërë amerikanët. Në vitin 1946, Filipinet fituan pavarësinë. SHBA shkoi në Filipine...Në vitin 1898 ndodhi okupimi amerikan i Filipineve. Kishte një luftë amerikano-spanjolle. Me marrëveshjen e Parisit, amerikanët morën rajonin. Ata u larguan në vitin 1946. Pra, qëndruan në këtë rajon për 48 vjet. Për 48 vjet, amerikanët bënë një persekutim shumë më të madh sesa që ishte përjetuar për 500 vjet. Në fillim të asaj periudhe, kishte një tentativë të Stambollit për ndërmjetësim. Gjatë sundimit të Abdulhamitit, në vitet 1906, 1907, kishte një marrëveshje të arritur me ndërmjetësimin e Stambollit.

PYETJE: Edhe Shteti Osman i dha notë Amerikës.

PËRGJIGJE: Po, i jep notë Amerikës, por edhe muslimanëve filipinas u thotë "Ndaleni luftën e armatosur, ose ata do t'ju vrasin të gjithëve". Rezistenca e armatosur ndalohet gjithashtu nga osmanët.

Me atë që e përshkruajmë sot, bëhet fjalë për jugun e Filipineve. Por Bangsamoro është një gjeografi që ekzistonte kur nuk kishte një shtet të quajtur Filipine. Filipinet u themeluan pas kësaj. Ishte më i vjetri i konflikteve të tanishme në tokë. Ishte një mjedis konflikti i nisur në vitin 1521 që kurrë nuk rezultoi me paqe.

Konflikt që filloi në vitin 1521 me mbërritjen dhe vrasjen e Magellanit. Ky është gjithashtu fillimi i pushtimit spanjoll në rajon. Një gjeografi që spanjollët e quajtën si vendi i Mbretit Filip. Një proces që vazhdon deri më sot. Ne po flasim për një problem shumë të madh që u krijua si rezultat i politikave shtypëse së pari të spanjollëve, pastaj të amerikanëve, e më pas të filipinasve pas themelimit të shtetit të Filipineve.

Po flasim për një proces 500-vjeçar. Ky proces është aktualisht larg prej nesh, por mund të kuptohet më qartë kur krahasohet me çështjen palestineze. E dini gjendjen e Palestinës në fillim të këtij shekulli dhe atë aktuale. Ekzistojnë katër harta që tregojnë rrjedhën e okupimit izraelit. Këto janë harta të okupimit, ku tokat palestineze gradualisht u pakësuan dhe përfundimisht u bënë pika. Një situatë e ngjashme ekziston për Bangsamoron. Në fillim të shekullit, rajoni ishte një territor gjeografik ku pothuajse i gjithë jugu i Filipineve banohej nga muslimanët, ndërsa pas migrimeve të detyruara nga amerikanët dhe më pas nga shteti i Filipineve, kemi një tablo ku struktura demografike ndryshoi në masë shumë të madhe. Edhe atje ka kolonë. Veçanërisht fakti që pjesa më e madhe e popullsisë në pjesën lindore të rajonit përbëhet nga të krishterë, është një dëshmi e rëndësishme e këtij transformimi demografik. Në fakt, ai ishte një rajon i populluar kryesisht me muslimanë.

Kur u themeluan Filipinet në vitin 1946, muslimanët ishin shumicë në 13 provinca. Gjithsesi, kjo lëvizje çlirimtare ishte një strukturë e krijuar me synimin e arritjes së autonomisë në të gjitha këto 13 provinca. Por me kalimin e kohës, numri i provincave me shumicë muslimane ra në pesë. Tani muslimanët gjenden vetëm në pesë provinca. Autonomia për të cilën po flasim tani është autonomia që do të themelohet në këto pesë provinca.

Lufta vazhdoi që nga fillimi, por vazhduan edhe negociatat. Për 17 vjet, MILF ishte gjithmonë në tryezën e negociatave. Disa herë negociatat rezultuan me marrëveshje, por për arsye të ndryshme kjo marrëveshje dështoi. U arrit një marrëveshje në vitin 2008. Më pas u ndërrua qeveria. Kur Gjykata Kushtetuese anuloi një pjesë të caktuar të marrëveshjes, marrëveshja u prish dhe konflikti u kthye. Në vitin 2010, ish-presidenti Aquino (djali i Corazon Aquino, e cila bëri revolucionin pas Marcos në Filipine) erdhi në pushtet dhe ringjalli bisedimet. Marrëveshja Gjithëpërfshirëse e Bangsamoros u nënshkrua në vitin 2014 gjatë mandatit të tij.

Çdo gjë kishte përfunduar, por teksa në vitin 2015 pritej që parlamenti të miratonte këtë marrëveshje dhe të bëhej ligj, në Mamasapano ndodhi një problem, me ndërhyrjen e Amerikës në rajonin Moro. Ushtria e Filipineve bëri një operacion që nuk duhej ta bënte. Hyri në rajonin e MILF-it jashtë rregullave të angazhimit dhe pa dhënë njoftim. Në ndërhyrjen e MILF-it, 44 ushtarë të forcave speciale të Filipineve u vranë dhe procesi u ndal sërish.

E gjithë zona ishte nën kontrollin e MILF-it. Ushtria e Filipineve nuk hynte në atë zonë. Kur ishte e nevojshme për të hyrë, ajo futej me koordinim. Ishte një operacion i cili u bë pa e përmbushur asnjërin prej këtyre angazhimeve. Flitej për një strukturë në të cilën kishte amerikanë atë kohë, por gjithnjë mbetën disa pika që nuk arritën të shpjegoheshin qartë. Presidenti i tanishëm Duterte premtoi në fushatën e tij zgjedhore se "Unë do ta zgjidh këtë problem".

PYETJE: Edhe Duterte është nga ajo zonë?

PËRGJIGJE: Duterte është nga Davao. Nga rajoni që kemi përmendur më sipër, ku muslimanët janë bërë pakicë. Por ka gjak muslimani në të kaluarën e tij. Gjyshja e Dutertes ishte muslimane. Pra, nuk bëhet fjalë për kohë të lashtë. Ai gjithashtu ka një gjyshje muslimane nga ana e nënës, të cilën e ka njohur vetë. Duterte e di Mindanaon dhe problemin e Morove. Ai që nga koha e fushatës zgjedhore gjithnjë është shprehur se do të zgjidhë krizën e Moros.

PYETJE: Thuhet se me Misuarin ishin edhe shokë klase. A është e vërtetë?

PËRGJIGJE: Ata nuk ishin shokë të klasës, por e njihnin njëri-tjetrin shumë mirë në rajon. Ata kanë një miqësi të vjetër. Lëvizja MNLF e Misuarit ka tri qendra, në Davao, Zanboanga dhe Sulu. Sulu është vendlindja e tij. Davao dhe Zanbuanga janë gjithashtu qendra të operacioneve të saj intensive. Kishte një miqësi shumë të afërt me Duterten nga Davao. Në të vërtetë, emri të cilit Duterte i drejtohej kur bëhet fjalë për çështjen Moro ishte Misuari. Por, me kalimin e kohës, Misuari humbi fuqinë në terren pas humbjes së lidershipit, kur lideri i MILF-it Salamat Hashim, dhe pas vdekjes së tij në vitin 2003 Hajj Murad Ebrahim, bëhen palë të cilëve qeveria u adresohet. Marrëveshja e sotme është një marrëveshje e arritur me MILF-in dhe linjën e Salamat Hashimit. Në të njëjtën fushatë zgjedhore, Duterte përsëriti disa herë premtimin se do të kalonte këtë ligj në kuadër të Marrëveshjes Gjithëpërfshirëse të vitit 2014 dhe se do të themelonte Bangsamoron. U desh pak kohë. Gati dy vjet pas ardhjes në pushtet, kjo marrëveshje u diskutua dhe u pranua në të dy dhomat e parlamentit, Dhomën e Përfaqësuesve dhe Senat. Në korrik, ajo u nënshkrua nga presidenti Duterte dhe tani është në fuqi. Zbatimi ka filluar.

PYETJE: Tani ka dy pyetje. Njëra prej tyre, siç e dini më mirë, kishte një periudhë të ARMM-së. Domethënë, kishte një qeveri të quajtur "Autonomous Region in Muslim Mindanao (Rajoni Autonom në Mindanaon Muslimane). Edhe kjo e tanishmja do të jetë një qeveri autonome. Pse ishte e nevojshme një qeveri e tillë e re autonome pas ARMM-së? Cilat janë dallimet midis dy autonomive? Cila është më e plotë?

PËRGJIGJE: Themelimi i ARMM-së ndodhi në vitin 1989. Bisedimet e paqes filluan në vitin 1973 kur Nur Misuari ishte lider. Ekziston një fazë e krijimit të një zone autonome. Ky është një proces që filloi me Marcos. Ulja në tryezë filloi me Marcos. Marcos i zhvillon këto bisedime në 13 provinca. Kishte bisedime për një autonomi në një gjeografi shumë më të gjerë sesa tani.

Ishte Marrëveshja e Tripolit dhe marrëveshja që vazhduan më pas. Në Xhakartë po ashtu u përcaktua korniza e kësaj autonomie. Megjithatë, shteti kurrë nuk iu përmbajt marrëveshjeve. Shteti zhvilloi në proces të zvarritjes. Pastaj, në vitin 1986, Aquino mori detyrën me revolucionin popullor. Problemi vazhdoi ende. Muslimanët Moro vazhduan të rezistojnë. Kishte një revolucion, në të cilin nëna Aquino u zgjodh presidente. Ajo e vazhdoi iniciativën për zgjidhjen e këtij problemi. Megjithatë, pozita në të cilën gjendej nuk ishte në pikën për të përmbushur kërkesat e muslimanëve atje. Edhe ajo bëri diçka të ngjashme. Në vitin 1989, e kaloi në parlament ligjin për themelimin e ARMM-së njëanshmërisht pa përfshirë muslimanët, kur trafiku i negociatave u bllokua. Pra, në vitin 1989 ndodhi një proces ku nuk u përfshinë palët, e posaçërisht nuk u përfshi rezistenca...Një person që nuk kishte të bëjë me këtë rezistencë dhe që nuk është i lidhur me Misuarin, i cili është udhëheqësi i asaj kohe, u bë guvernator i rajonit dhe në këtë mënyrë e filluan procesin. Në vitin 1996, Misuari u pajtua me marrëveshjen me iniciativën e Organizatës së Bashkëpunimit Islam (OBI) dhe mori detyrën si guvernator i rajonit.

PYETJE: Kur flasim për OBI-në, me sa di, Nur Misuari, Fronti Nacional Çlirimtar dhe MILF kishin anëtarësi atje.

PËRGJIGJE: Po, Fronti Islamik Çlirimtar dhe Fronti Nacional Çlirimtar kanë statusin e vëzhguesit në departamentin e minoriteteve të OBI-së. OBI ka aktivitete serioze mbi marrëdhëniet që do të formohen mbi këto dy struktura. Në marrëveshjen në atë kohë, OBI ishte ndërmjetësues si palë e tretë. Në vitin 1996, Misuari e mori këtë përgjegjësi, por me kusht që mangësitë të korrigjohen. Shteti vazhdoi të njëjtin pozicion. Asgjë nuk ndryshoi.

PYETJE: A kaloi Misuari në krye të ARMM-së?

PËRGJIGJE: Kaloi në kyre të ARMM-së. U bë guvernator i rajonit. Por kërkesat e muslimanëve nuk përfunduan me këtë. Kishte 43 kërkesa. Shteti tha se do të përmbushte këto 43 kërkesa. OBI ishte një nga garantuesit e kësaj, por asnjë nga këto kërkesa nuk është përmbushur në këtë proces. ARMM mbeti një rajon autonom që plotësoi një pjesë shumë të vogël të premtimeve. Ekonomia ishte shumë ngushtë. Struktura administrative ishte shumë e ngushtë. Ishte një sistem që nuk dha asgjë si sistem ligjor. Në fakt, ekuivalenti i vërtetë është një lloj sistemi provincial. Pra, në vend ka provinca. ARMM ishte një prej tyre. Ishte një strukturë që nuk shkoi përtej kësaj. Për këtë arsye, kjo strukturë nuk ofroi asnjë zgjidhje për problemin e Bangsamoros. Edhe Nur Misuari, edhe Salamat Hashim, e vazhduan rezistencën pasi e dinin se kjo gjë nuk do ta zgjidhte problemin e Bangsamoros.

PYETJE: Nur Misuari u burgos për një kohë?

PËRGJIGJE: Sigurisht. Misuari u arrestua disa herë. Ai vazhdoi të jetë guvernator i ARMM-së deri në vitin 2001. Por më pas vëren se nuk ka përparim në ecurinë e procesit. Për shkak të strukturës së vendosur, edhe ai vetë nuk arrin shumë sukses. Kjo sepse u krijua një strukturë në të cilin daullja iu dha njërit, e shkopi dikujt tjetër, pra, sistem në të cilin qendra, në rast se nuk dëshironte, mund ta pengonte punën e guvernatorit. Për këtë arsye, Nur Misuari nuk mund të formonte ekipin e tij. Në këtë aspekt, ardhja e kuadrave të rezistencës në pozita qeverisëse, ardhja e luftëtarëve të maleve në politikë për të administruar vendin nuk është një gjë shumë e lehtë.

Në atë kohë, MNLF nuk mund të arrinte sukses. Kjo tashmë çoi në ndarjen e MNLF-së në 13 pjesë të veçanta. Në kuadër të marrëveshjes atëbotë, muxhahidët e MNLF-së i lanë armët. Ata u inkuadruan në ushtri dhe në polici. Menjëherë pas kësaj, qeveria e Filipineve i emëroi dhe i shpërndau këta në pjesë të ndryshme të vendit. MNLF humbi gjithë fuqinë e saj ushtarake atë ditë. Kjo shkaktoi copëtimin dhe shpërbërjen e saj. Arsyeja për shfaqjen e marrëveshjes që flitet sot është pikërisht hartimi i gabuar i ARMM-së dhe mospërmbushja e premtimeve të dhëna. Kjo është periudha kur, pas këtij procesi, lufta e muslimanëve Moro u drejtua nga MILF në mënyrë intensive. MNLF gjithashtu pësoi humbje në shoqëri. Ajo nuk arrin sukses dhe me këtë MILF merr përsipër flamurin dhe, nga viti 1997, kemi një proces të vazhdueshëm të bisedimeve për paqe. Kërkesa ishte për pavarësi, por ndodhi një hap prapa gjatë këtyre negociatave. Nuk ishte si ARMM, por përpjekjet u bënë për një autonomi që do të ofronte të drejta më të gjera.

PYETJE: Ka pasur disa qasje si "nën-shtet" (sub-state) brenda kornizës së përcaktimit të kësaj autonomie. A është hequr dorë nga kjo?

PËRGJIGJE: Në fakt, perceptimi i nën-shtetit është ajo që thuhej nga krahu nacionalist në anën e Filipineve. Përndryshe, nuk ishte gjë që u bisedua në negociata. Ishte diçka që u ngrit si material propagandues për të sabotuar procesin e paqes. Megjithatë, pikat e dakorduara si rezultat i negociatave dhe Bangsamoro që do të lind, nxorën në pah një autonomi shumë të gjerë dhe të dyfishtë ligjore që ka shumë pak ekuivalentë në botë. Madje, për shembull, termi më i thjeshtë i autonomisë është "liri në punët e brendshme dhe varësi ndaj qendrës në çështjet e jashtme". Megjithatë, Bangsamoros i është dhënë autoritet serioz për të vendosur marrëdhënie edhe me jashtë. Prandaj, këto çështje u diskutuan gjerësisht. Në veçanti, strukturat nacionaliste në anën e Filipineve shprehën kundërshtime duke thënë se "Kjo nuk është një autonomi, por është një shtet. Ju po krijoni një shtet". Por, në fakt bëhet fjalë për një autonomi brenda shtetit të Filipineve. Ajo që ndodhi ishte se frontet e rezistencës bënë hap mbrapa dhe ranë dakord për autonomi duke hequr dorë nga kërkesa për pavarësi. Në të njëjtën mënyrë, shteti bëri një kompromis duke thënë se "Ne do t'ju japim një autonomi që ju mundëson të drejta më të gjera se ARMM dhe do të jetojmë së bashku këtu".

PYETJE: A u thanë që për këtë duhet t'i dorëzojnë armët?

PËRGJIGJE: Lufta e armatosur do të braktisej, ndërsa do të zhvillohej luftë politike. Kjo ishte përmbledhja e marrëveshjes. Të gjitha strukturat atje do të lënë armët e tyre, por nuk do t'ia dorëzonin shtetit. Ky është një nga privilegjet e marrëveshjes. Ka një komision ndërkombëtar të krijuar. Ky komision ekziston edhe në Turqi. Kryesia i takon një ambasadori nga Turqia. Ata do të tubojnë armët. Kjo në fakt është një gjë shumë morale. Një nga gjërat më të këqija që mund t'i ndodhë një mashkulli sipas perceptimit të Morove në luftën që ka vazhduar atje për shekuj, është ta dorëzojë armën e tij. Duke marrë parasysh këtë situatë, u krijua një strukturë e pavarur. Ky komision i pavarur do të tubojë armët. Ata do t'i deponojnë armët përsëri në zonat nën kontrollin e tyre. Këto armë nuk do t'i jepen shtetit.

PYETJE: Çfarë do të ndodhë me ushtarët e çarmatosur?

PËRGJIGJE: Do të bëhen programe për t'i përfshirë përsëri në shoqëri. Disa do të dalin në pension. Disa prej tyre përsëri do të përfshihen në polici dhe ushtri, nëse kualifikimi i tyre përputhet. Ata madje do të jenë brenda burokracisë. Disa tashmë janë të angazhuar në bujqësi dhe blegtori. Kanë një tregti të vogël. Do të shkojnë atje. Shteti do t'i mbështesë ata në këtë drejtim.

PYETJE: A do të ketë struktura autonome forcë të sigurisë?

PËRGJIGJE: Në fazën e parë të strukturës autonome nuk do të ketë forcë sigurie. Normalisht, sipas marrëveshjes, policia e Bangsamoros do të formohej, por kjo nuk ndodhi në ligjin e miratuar në parlament. Forca policore i mbeti qendrës.

Por fronti e pranon këtë si një fillim. Thonë se "në periudhat e ardhshme, ne do të vazhdojmë bisedimet me shtetin për të përmbushur pjesën tjetër të marrëveshjes". Brenda kësaj përfshihet policia, por edhe çështje të tjera për të cilat nuk u arrit marrëveshje. Sipas marrëveshjes, krijohet një forcë e përkohshme e sigurisë. Një forcë sigurie prej 6.000 personash do të krijohet për të garantuar sigurinë gjatë kësaj periudhe tranzicioni. 3.000 prej tyre do të jenë nga MILF dhe 3.000 nga shteti. Pra, këta shembuj janë shumë të rëndësishëm, një nga pikat shumë të rëndësishme. Dy struktura që luftuan me njëra-tjetrën deri pak kohë më parë do të bashkohen dhe do të përmbushin përgjegjësitë e lidhura me sigurinë në terren nën një komandë. Trajnimi i tyre ka filluar dhe është duke vazhduar. Më 21 janar do të mbahet një referendum. Referendumi do të mbahet në Bangsamoro dhe disa zona rreth saj.

PYETJE: A ka ndonjë mundësi që ky referendum të rezultojë me votë kundër? Kjo pasi ka edhe një ndryshim demografik.

PËRGJIGJE: Do të jetë një marrëveshje me të cilën, krahas policisë, rritet edhe gjeografia. Kjo është një nga dallimet kryesore nga ARMM. ARMM nuk ishte një gjeografi që i plotësonte kërkesat e muslimanëve atje. Në vitin 2001 u mbajt një referendum nën presion të madh. Referendumi u realizua dhe u zbatua brenda një jave. Edhe pse kishte presion të tillë në referendum, gjashtë komuna të mëdha, dy qytete dhe 39 qyteza, të gjitha fqinje të ARMM-së, votuan pro. Për një kohë të gjatë ka pasur bisedime për aneksimin e tyre në ARMM, por kjo nuk ndodhi. Tani, përfshirja tyre u aktualizua me themelimin e Bangsamoros. Marrëveshja ishte që këto të përfshiheshin drejtpërsëdrejti dhe referendumi të mbahej vetëm në këto rajone. Por asambleja tha se nuk mjafton vetëm vota e tyre, por edhe rajonet kryesore ndaj të cilave janë të varura duhet dhënë dritë jashile në mënyrë që ato të mund të ndahen. Ky është një nen kushtetues. Ata thanë se kanë ardhur në një pozicion të tillë për shkak të kushtetutës. Prandaj, këto pjesëmarrje rajonale do të jenë jo vetëm në rajonet ku jetojnë kryesisht muslimanët, por edhe ku ata janë pakicë. Prandaj, është e mundur të flitet për një rrezik. Nëse do të ishte ndryshe, nuk do të kishte problem, ato (rajone) patjetër do të përfshiheshin. Por tani pyetja do t'i parashtrohet gjithashtu rajonit ku shumica janë të krishterë. Do të thuhet: "A dëshironi që këto të shkojnë?" "A dëshironi të shkoni në rajonet ku gjenden muslimanët?" Ndërsa të tjerëve do t'u bëhet pyetja: "A duhet të shkojnë? A jepni leje?". Është një rrezik, por kufijtë tashmë janë hartuar.

PYETJE: A bëhet fjalë për rrezik të madh?

PËRGJIGJE: Mund të themi një rrezik mesatar. Nuk është e lehtë të thuhet se "këto do të përfshihen" dhe se "shumica janë të krishterë dhe kjo nuk bëhet". Duhet një fushatë e mirë dhe e fortë.

PYETJE: Atëherë kemi një situatë të këtillë: Ata që do të thonë "po" do të qëndrojnë, kurse ata që nuk thonë "po" do të ngelin në anën tjetër, apo jo?

PËRGJIGJE: Ata që thonë "po" do të përfshihen në Bangsamoro. Ata që nuk thonë "po" në Filipine. Domethënë, që të dyja palët duhet thënë "po". Unë mendoj se që të kuptohet më lehtë, mund të japim një ilustrim nga Turqia. Për shembull, një referendum do të mbahet në Fatih. Normalisht, është folur pjesëmarrja e distriktit Fatih. Marrëveshja parashikonte referendum vetëm në Fatih, por tani sipas ligjit të parlamentit, referendumi do të mbahet në mbarë Stambollin. Fatih do të thotë "po", por edhe shumica e Stambollit duhet të thotë "po". Dua të them, ka një situatë që e bën të vështirë punën. Duhet të zhvillohet një fushatë serioze. Një fushatë dyanëshe.

PYETJE: Të themi se në rajonet me shumicë muslimane votohet pro, por në rajonet ku të krishterët janë shumicë kemi votë kundër. A është kjo diçka që ndikon në rezultatin e përgjithshëm?

PËRGJIGJE: Atëherë nuk ka bashkim me Bangsamoron. Rezultati i përgjithshëm do të ndikohet sepse nevojitet vota e 51 për qind të votuesve. Fushata duhet të bëhet në dy dimensione. Veçanërisht ata që do të përfshihen do ta bëjnë këtë të vështirë. Por, siç thashë, nuk është e pamundur. E para është që kur ata të përfshihen në Bangsamoro, muslimanëve që jetojnë atje duhet shpjeguar mirë se çfarë do të fitojnë, çfarë gjerësie do të arrijnë. Së dyti, është e nevojshme t'u shpjegojmë atyre që do të votojnë në rajonet me shumicë të krishtere se "çfarë komoditetesh do të keni kur të shkëputen prej jush?". Do të ndodhë komoditet serioz në aspektin demografik. Ekonomikisht, paratë që marrin nga qendra nuk do të ndryshojnë, por një pjesë e konsiderueshme e popullsisë do të shkojë në Bangsamoro.

PYETJE: Atëherë, do të ketë edhe migrim?

PËRGJIGJE: Nuk do të ketë migrim, por rajoni do të përfshihet ashtu siç është. Ekziston një dilemë serioze, në një mënyrë ose në një tjetër. Ka një qendër që është kryesisht e krishtere. Ekziston një divergjencë në vendet ku jetojnë muslimanët. Kjo e pish harmoninë, kur shohim perspektivën e tyre në vendet ku janë të krishterët. Këto gjëra duhet të shpjegohen. Me fjalë të tjera, është e nevojshme të thuhet se "Shtimi i rajoneve muslimane brenda jush në Bangsamoron që do të krijohet do të mundësojë një mjedis që do të lehtësojë shumë marrëdhëniet tuaja të fqinjësisë". Në lidhje me këtë janë duke u zhvilluar aktivitete. Ka një ecuri të mirë edhe në aspektin e administratorëve, edhe të popullatës. Nuk është shumë e rehatshme, por në fillim thuhej se "kjo nuk ndodh". Në punët që janë berë vetëm tre muaj pas miratimit të ligjit, situata erdhi ne gjendjen kur thuhet "mund të bëhet".

PYETJE: A është zhvilluar anketë në lidhje me referendumin?

PËRGJIGJE: Nuk ka ndonjë anketë të shëndoshë. Ka studime të kryera. Këto studime tregojnë se në këtë mjedis ata shkojnë kokë më kokë.

PYETJE: Në rast se kalon referendumi, në rast se 51 për qind thotë "po", a ka ndonjë garanci ndërkombëtare që ky mekanizëm do të funksionjë? Vallë, a ka ndonjë mekanizëm ndërkombëtar të garancisë që zbatimi të vazhdojë?

PËRGJIGJE: Nuk ka. Sepse kjo është një çështje sovraniteti...Brenda sovranitetit të Filipineve krijohet një rajon autonom. Nuk ka një garanci. Ka vetëm ndërmjetësime. Malajzia është ndërmjetësuesi kryesor. Ka edhe një grup kontakti brenda së cilës gjendet edhe Turqia. Ata morën detyrën e lehtësuesit. Ka një delegacion të përbërë prej pesë personash, në mesin e të cilëve edhe nga IHH-ja. Ne si IHH jemi brenda këtij Delegacioni Monitorimi. Këta pesë persona, në mesin e të cilëve edhe IHH, do të përcaktojnë vallë është zbatuar marrëveshja e vitit 2014 me të gjitha pikat e saj. Vazhdojmë vëzhgimet tona në lidhje me atë. Gjithmonë jemi në terren dhe në rajone. Çdo dy muaj unë e përfaqësoj në rajon IHH-në. Gjatë periudhës së tranzicionit prej tre vitesh e gjsmë do të zbatojmë këto vëzhgime tona. Në fund të kësaj, që të përfundojnë procesin normal, duhet të jenë të zbatuar të gjitha pikat e kësaj marrëveshjeje.

Të dyja palët, MILF dhe shteti, ndërmjetësuesi malajzian dhe delegacioni ynë. Të gjithë do të takohemi dhe do të themi “Në rregull. Janë përmbushur pikat e marrëveshjes”. Në rast se nuk janë përmbushur, kjo do të thotë se kjo marrëveshje nuk është zbatuar plotësisht dhe do të përjetojmë një proces të zgjatur. Mund të flitet vetëm për një lloj garantuesi që nuk ka asnjë autoritet zbatimi, por ka vlera morale, që zhvillohet nga Malajzia dhe delegacioni ynë. Nëse palët ose shteti filipnas thotë “Jo, mbaroi”, atëherë e vetmja gjë që ne mund të themi është “Shteti filipinas tha ‘jo’” ose “MILF e prishi lojën, e përfundoi”, dhe do të kemi përgjegjësi që këtë t’ia njoftojmë botës. Por nuk ka një autoritet sanksionues.

Ligji është një ligj që kalon me referendum, prandaj për të ndryshuar këtë, parashikohet që administrata e re ta bëjë këtë me referendum. Prandaj edhe nuk është aq lehtë ta ndryshosh. Një ligj i bërë me status të veçantë. Një strukturë e afërt me amendamentet kushtetuese. Prandaj nuk është aq e lehtë transformimi i kësaj në kuvend. Por nuk është e pamundshme.

PYETJE: Duhet shikuar edhe te procesi pas kësaj. Të themi se referendumi kaloi me 51 për qind, a do të ketë ndonjë zhvillim që pritet pas kësaj, si do të vijojë procesi?

PËRGJIGJE: Pasi të mbahet referendumi më 21 janar, nga ana e kryetarit do të krijohet një strukturë e quajtur “Autoritetit i Tranzicionit Bangsamoro”. Do të ketë 80 anëtarë. Do të jetë parlamenti i përkohshëm i Bangsamoro. Parlamenti i përkohshëm me 80 anëtarë deri në maj të vitit 2022 do të marrë përsipër administrimin e Bangsamoros. ARMM-ja e pranishme do të përfundohet. Ky parlament me 80 anëtarë do të marrë çelësat në praktikë. Ky parlament brenda saj do të krijojë një kabinet. Do të zgjidhet një kryeministër. Ai do ta formojë qeverinë dhe do të udhëheqë Bangsamoron kjo qeveri kalimtare. Marrëveshja dhe ligji parasheh që shumica prej këtyre 80 personave dhe kryeministri të vijnë nga Fronti Çlirimtar Islam Moro, ndërsa këto 80 persona do t’i emërojë kryetari.

Do të thotë, Fronti Çlirimtar Islam Moro do të përjetojë një periudhë tranzicioni prej tre vitesh e gjysmë. Në të njëjtën kohë, edhe kushtet e tjera të marrëveshjes do të ecin njëkohësisht. Pjesa më e rëndësishme prej këtyre është ajo që pyetët më parë, armëpushimi. Qëllimi është kthimi në politikë. Gradualisht, Fronti Çlirimtar Islam Moro do ta çmobilizojë fuqinë ekzistuese ushtarake.

Pasi të kalojë kjo marrëveshje, 35 për qind, pas një periudhe prej 1,5-2 vitesh 30 për qind, si dhe pasi të zgjidhet Parlamenti Bangsamoro dhe të deklarohet se “Përfundoi Marrëveshja, pjesa e mbetur prej 30 për qind e armëve do të dorëzohen te struktura e pavarur. Çarmatimi do të bëhet në faza. Simbolikisht, çarmatimi prej 5 për qind është realizuar. Pas referendumit, 35 për qind, pas asaj 30 për qind, si dhe në fund 30 për qind do të dorëzohen në faza.

PYETJE: Pasi të hyjë në fuqi kjo marrëveshje, çfarë kontributi do t’i japë një qytetari të zakonshëm të Bangsamoros? Çfarë do të sjellë marrëveshja?

PËRGJIGJE: Marrëveshja dhe ligji nuk u përputhën qind për qind njëri me tjetrin. Pas një periudhe negociatash prej 17 vitesh, kishte një marrëveshje të nënshkruar në vitin 2014. Pritja ishte që të legalizohet kjo marrëveshje ashtu siç është dhe të hyjë në fuqi. Kjo nuk ndodhi. Edhe Fronti ishte i vetëdijshëm se disa pika nuk do të kalojnë. Në Filipine gjenden dy vullnete. Njëra qeveria, tjetra parlamenti. Kur do të arrihet në pikën e parlamentit, nuk e dijmë ende se çka do të jetë vullneti i tretë. Kemi edhe gjykatën kushtetuese. Mban një rrezik edhe për atje.

PYETJE: A ka rrezik që të dërgohet në gjykatën kushtetuese edhe pas referendumit?

PËRGJIGJE: Ka. Natyrisht, pas ose para referendumit, dikush mund të pretendojë se ligji është në kundërshtim me kushtetutën dhe mund ta çojë në Gjykatën Kushtetuese.

PYETJE: A ka dikush që e deklaron këtë?

PËRGJIGJE: Nuk ka shumë. Sepse Duterte me të vërtetë është lider i fuqishëm. Brenda atij lidershipi të fuqishëm, askush nuk dëshiron të jetë në një pozicion negativ me të. Pikat për të cilët mendohej se janë kundër kushtetutës janë vendosur anësh në legalizimin e kësaj marrëveshje. Por principi i përgjithshëm është se: “Ky rajon është rajon i muslimanëve. Ky vend është tokë e stërgjyshëreve të muslimanëve, 'ancestral domain'. Në këtë rajon janë bërë padrejtësi të mëdha duke filluar nga spanjollët dhe duke vazhduar me shtetin filipinas dhe ne i pranojmë këto padrejtësi. Ne ju kemi bërë padrejtësi. Këto krime u kryen në këtë rajon. Ne i pranojmë këto, kërkojmë falje dhe që të mos përsëriten këto, jemi duke i marrë të gjitha masat e nevojshme”. Thotë kjo marrëveshje dhe ky ligj.

Kjo nënvizon se identiteti Bangsamoro, pronarët kryesorë të këtyre tokave janë muslimanët Morot, por gjithashtu thotë se “Kjo ishte e kaluar, tani ne do të jetojmë së bashku nën çatinë e shtetit filipinas”. Kjo marrëveshje në mënyrë shumë të qartë e nënvizon këtë “bashkëjetesë”. Përveç kornizës morale, ka dispozita financiare. Dallimi më i rëndësishëm këtu është se vendi më i prapambetur në mjedisin e konfliktit që ka vazhduar me vite është ky vend. Është një rajon me nivelin më të ulët arsimor, infrastrukturë shëndetësore më të ulët, industrializim, bujqësi industriale më të ulët, njerzit jetojnë nën nivelin e varfërisë, ka migrim të madh, rajon që ka përjetuar probleme të mëdha të sigurisë. Rajoni më i prapambetur i Filipineve. Para së gjithash, duhej të eliminohej kjo, duhej të sillet një balancë me rajonet e tjera të Filipineve. Prandaj, bëhej ndarja e fondeve të quajtura "Block Grants". Çdo vit, 5 për qind e buxhetit shtetëror të Filipineve duhet t'i ndahet si një fond qeverisë së Bangsamoro. Vetëm kjo është një buxhet dy herë më i madh se buxheti i ARMM-së.

PYETJE: Nëse e marrim parasysh buxhetin në raport me popullsinë, a është një buxhet i arsyeshëm?

PËRGJIGJE: Buxhet i arsyeshëm dhe i mirë. Një buxhet më i lartë se i atyre rajoneve lokale në Filipine. Megjithatë, duke mos u mjaftuar me këtë, sipas marrëveshjes, 75 për qind e tatimeve të mbledhura në rajon do të përdoren në rajon, ndërsa 25 për qind do të transferohen në qendër. Por, për dhjetë vite, 100 për qind e tatimeve të mbledhura do të përdoren në rajon. 100 për qind do të përdoren nga qeveria e Bangsamoros. Kjo do të jete si një buxhet shtesë në duart e qeverisë së Bangsamoros. Ndërkohë, 75 për qind e të ardhurave nga burimet natyrore do të mbeten gjithashtu në rajon, ndërsa 25 për qind e tyre do të transferohen në qeverinë qendrore.

Ndarja e mineraleve fosile do të jetë 50 për qind me 50 për qind. Në rajon ndodhen rezerva të rëndësishme në lidhje me gazin natyror dhe naftën. Gjithashtu gjenden edhe burime të përcaktuara të uraniumit, një ndër mineralet strategjike në botë. Burimet fosile dhe uraniumi do të ndahen me nga 50 për qind. Në rast se e krahasojmë me madhësinë e buxhetit, nuk është një marrëveshje negative për shtetin. Mendoj se autonominë më gjithëpërfshirëse në botë e ka Qeveria Rajonale Kurde e Irakut (QRK). Përqindja e tyre në naftë është 17 për qind. Përqindja e Bangsamoros do të jetë 50 për qind. Kjo në fakt sjell një gjerësi e cila nuk gjendet në asnjë autonomi në aspektin material. Të gjitha këto janë pjesa materiale e kësaj marrëveshjeje. Gjithashtu ka një përmbajtje morale dhe të identitetit historik që nuk ka asnjë shembull. Siç e dini, është një çështje shumë e folur por e pazbatuar.

Një ndër kërkesat më të rëndësishme në vendet ku muslimanët janë pakicë, është gjyqësori i dyfishtë. Filipinet janë një shtet laik dhe ka një sistem laik të drejtësisë. Por, sipas marrëveshjes, do të krijohen gjykata të sheriatit. Do të ketë dy faza. Faza e parë është ligji civil. Në rast të zbatimit të ligjit civil, nëse të dyja palët janë muslimanë Moro, këtu do të jetë e autorizuar gjykata e sheriatit. Në rast se njëra palë është e krishtere ose lokale, atëherë do të angazhohet gjykata laike e Filipineve. Edhe gjykatat e sheriatit do të jenë gjykata të Filipineve. Do të jenë një strukturë e sistemit gjyqësor të Filipineve. Këto gjykata, të cilat ishin të pranishme pa qenë zyrtare, që “de facto” ekzistonin, do të njihen zyrtarisht dhe do të bëhen “de jure”, me të cilën do të fitojnë një status dhe do të rritet cilësia e tyre. Po ashtu, edhe gjykatësve u sillen disa kushte.

PYETJE: Sipas kësaj, në rajon do të zbatohet ligji islam. A do të jetë ky ligj i kufizuar me ligjin për familjen ose a do të zbatohet edhe ligji penal islam?

PËRGJIGJE: Është një marrëveshje e cila mbulon krimet që përfshijnë dënime shumë të thjeshta. Por, ashtu siç theksova më herët, është një sistem ligjor i cili parashikohet të zbatohet gradualisht. Në parim do të ketë gjykata të cila do të mund t’i zbatojnë disa dënime dhe ligjin për familjen. Flitet për kufij të ndryshëm. Thuhet se edhe krimet me dënime shumë të thjeshta, për një muaj do të mund të vlerësohen në këto gjykata. Për më tepër, siç tregova, marrëveshja përfshin plotësisht ligjin penal. Brenda procesit të tranzicionit dhe pas saj do të vazhdojnë bisedimet që pranë ligjit për familjen të shtohet edhe ligji penal.

PYETJE: Çka do të thotë Ligji Organik Bangsamoro (BOL)? A është kjo ajo që shpjeguat apo është është kuadri i negociatave të paqes? Çka është BOL?

PËRGJIGJE: BOL është ligji i cili përfshin një pjesë të bisedimeve të paqes. Nuk është ligji të cilin do ta zbatojnë brenda. Domethënë, BOL është teksti zyrtar që themelon Bangsamoron e cila do të formohet. Është teksti i cili krijon kornizën e saj.

PYETJE: Pse Ligji Bazik Bangsamoro (Basic Law) u shndërrua në BOL?

PËRGJIGJE: Këtë e deklaruan si një domosdosmëri kushtetuese. Në pikën e kushtetutës thuhet se “Për të administruar rajonet autonome në këto rajone, kuvendi bën një ‘Organic Law’”. Nëse e shikojmë, fjala “organic” është më e fuqishme se fjala “basic”. Ka një kompenzim kushtetues, por është një ndryshim i cili është përcaktues nga shqetësimi i senatorëve për të qëndruar jashtë procesit. Senatorët kanë shkaktuar një ndryshim të këtillë duke e argumentuar këtë pikë në kushtetutë e cila është si kompenzim material i qasjes “Edhe ne kemi vullnetin tonë. Ne bëjmë ndryshime këtu. Gjendja nuk ka të bëjë vetëm me qeverinë. Nuk ishte një proces të cilën e dëshironte qeveria”.

PYETJE: Theksuat se në rajon do të zbatohet Ligji Islam. Këtu në Filipine na kujtohet edhe kisha e cila është shumë e fuqishme. Çfarë qasje ka ndaj procesit? Si e shikon këtë situatë?

PËRGJIGJE: Kisha është struktura e cila ka qasje më pozitive ndaj kësaj. Veçanërisht ekziston një bashkëjetesë në Mindanao. Jo vetëm për këtë ligj, por gjithë marrëveshjen Kisha e Mindanaos e shikon tejet pozitivisht. Unë e pyeta në mënyrë direkte atë në lidhje me këtë. Cotabato është kryeqyteti i atij vendi. Bisedova me kryepeshkopin e atij rajoni, kardinalin Orlando Beltran Quevedo.

Kur unë i thash se “Si u besoni muslimanëve? Pse e mbështetni një marrëveshje të këtillë kur me këtë marrëveshje ju do të jeni pakicë në këtë rajon”, ai më tha se “Unë as në kohën e luftës nuk kam vuajtur nga këta, e pse duhet të pësoj dëme kur të vijë paqja”.

PYETJE: Këto fjalë shpjegojnë edhe luftën, rezistencën e realizuar atje.

PËRGJIGJE: Është një strukturë e cila shpjegon edhe rezistencën, edhe atë se me çfarë ligji është bërë, se si është bërë një rezistencë pa dalur nga linjat islame dhe një rezistencë me të cilën tregohet se si fitohen zemrat e të krishterëve ashtu siç dëshiron Islami. Kjo është shumë e rëndësishme. Një lëvizje e qëndrimit parimor e cila duhet të shkruhet me shkronja të mëdha në një vend ku gjithkush mund ta shohë, veçanërisht pas atyre parregullsive të ndodhura në rajonin tonë, atyre që kanë ndodhur në Siri, në Irak. Një komunitet që ka arritur sukses në këtë. Në një vend të largët, në një gjeografi që nuk e njohim, bëhet fjalë për një strukturë që është kujdesur për ligjin islam të luftës, ligjin e paqes, ligjin e pakicave. Është shumë e rrallë në botë të gjendjet një organizatë e tillë morale dhe themelore e rezistencës. Nuk do të ishte gabim nëse themi se Fronti Çlirimtar Islam Moro është organizata e vetme revolucionare e cila nuk merr tatime revolucionare. Burimi më i rëndësishëm i të ardhurave i të gjitha organizatave të rezistencës kudoqoftë në botë janë tatimet tregtare të rajonit të cilat janë shumë më të larta nga tatimet që i merr shteti. Marrja e tatimit nga tenderët që janë bërë në rajon.

PYETJE: A nuk merr MILF tatim, pasi atje nuk është shteti?

PËRGJIGJE: Shteti gjendet në tërë vendin. Ka edhe tatim që mblidhet nga shteti. Por MILF nuk ka mbledhur asnjë tatim deri më tani.

PYETJE: Edhe në kohët kur ka qenë nën kontrollin e tij?

PËRGJIGJE: Edhe tash është nën kontrollin e tij. Terreni është nën kontrollin e MILF-it. Shteti nuk gjendet në rajon. Kryesisht ka rreth 50 mijë elemente të armatosura. Është një gjeografi në të cilën jetojnë rreth pesë milionë njerëz. Ka elemente prej 50 mijë personash të cilat përgjithmonë gjenden nën armë. Ka kampe ushtarake. Gjeografia nuk është edhe aq e madhe. Rajonet e MILF-it janë rajone plotësisht të çliruara.

PYETJE: Kur flasim për kampe, nuk bëhet fjalë për kampe të vogla. Sa që di, shteti nuk ka kontroll për çështjet si tregtia, jetesa.

PËRGJIEGJE: Shteti nuk ka kontroll. Nuk është marrë taksë.

PYETJE: Nën udhëheqjen e Ameril Umbra Kato është edhe BIFF (Bangsamoro Islamic Freedom Fighters) në vend të MILF-it. Është grupi Abu Sayyaf. A janë bindur këto dhe grupet për këtë proces? Në rast se janë të bindur, çfarë metode është ndjekur?

PËRGJIGJE: Të gjitha kanë pozicion të ndryshëm. Abu Sayyaf është një strukturë e vjetër. Lideri i saj ka jetuar në Afganistan. Është krijuar si një organizatë rezistence. Si MILF. Por pasi që lideri i saj vdiq, ajo humbi plotësisht këtë strukturë. Një organizatë e cila vazhdon praninë e saj me shpërblesat e njerzve që i rrëmbejnë, e në periudhën e fundit janë lidhur me DEASH-in. Zhvillojnë aktivitete të rrëmbimit të civilëve, veçanërisht të të huajve. Ky rajon autonom ka tri shtete ishuj. Më problematike prej tyre është ai që gjendet në mes, Ishulli Sulu. Qasja në Sulu është tejet e vështirë. Atje e kanë qendrën. Nuk ka një strukturë e cila përfaqëson popullin. Domethënë, tashmë nuk mund të themi se Abu Sayyaf është organizatë rezistence. Ata duhet t’i lëmë anash. Askush nuk mendon se “Çka thonë ata?” E dyta është BIFF. E krijuar nga Kato, një ndër komandantët e rëndësishëm të Salamat Hashimit. Kato humbi jeten para 3-4 vitesh. Është një strukturë të cilën ai e themeloi pasi u largua nga kjo strukturë. Ishte një organizatë rezistence. Edhe ata u afruan me DEASH-in. Veçanërisht një komandant në mesin e tyre, i quajtur Abu Turayfe, plotësisht është bashkuar me DEASH-in. Ishin brenda ngjarjeve në Marawi. Patën edhe iniciativa që ngjarjet e Marawit t’i transferojnë edhe në rajonet e tjera të Mindanaos. U minimizuan edhe nga lufta e shtetit ndaj tyre, edhe ajo e frontit. Nuk kanë mbështetje të madhe ushtarake.

PYETJE: A ka luftëtarë të huaj brenda këtyre?

PËRGJIGJE: Luftëtarë të huaj ka. Veçanërisht kjo qëndron si një rrezik i rëndësishëm para nesh. Është çështje kurioziteti se në cilën pjesë të botës do të dalin anëtarët e DEASH-it të humbur, të zhdukur nga Raka. Ku shkuan?

PYETJE: Shkuan ose u dërguan?

PËRGJIGJE: Në fakt u dërguan. Ka shumë dëshmi se janë dërguar. Në vizitën time të fundit në mora informacione se një pjesë e tyre janë parë në Sulu. Ka një përpjekje për të drejtuar DEASH-in në atë pjesë, të fitojë terren. Kjo është e mundshme. Ky vend është rajon i rezistencës. Ka një rezistencë e cila është përpunuar në karakterin e rajonit. Domethënë, sado që të flitet për paqe. Pak më parë pyetët nëse vallë qeveria filipinase do ta prishë këtë marrëveshje. Po, qeveria filipinase mund ta prishë marrëveshjen, por kjo mund të ndodhë edhe nga pala Moro. Këtë mund t’jua shpjegoj me një anekdotë të vogël: Kemi një nënë plakë të cilën e njoftuam gjatë bisedimeve. Ka përjetuar të gjitha dhimbjet e luftës. Ka humbur bashkëshortin në luftë. Ka dy fëmijë. Njëri doktor, tjetri inxhinier. Tregoi se sa gjë e keqe është lufta, nuk do të kthehet sërish dhe se mbështet paqen. Na i tregoi të gjitha ato gjëra në bisedën tonë. Ndërsa unë, për të kuptuar se asnjëherë nuk ka përfunduar rezistenca e Morove, i parashtrova një pyetje. Pjesëmarrësit në delegacionin tonë thonin se “Popullata Moro më nuk don rezistencë”. Sepse nga ajo që tregonte ajo grua e perceptonin këtë. Unë i thash asaj se në rast se nesër fëmijët tuaj doktor dhe inxhinier vijnë e thonë “Ne shkojmë në xhihad. Çka u thua?”. Filloi t’i derdhen lotë. “Çka mund t’u thuhet atyre që shkojnë në xhihad për Allahun? Normalisht që shkojnë”, tha ajo. Por qante. Andaj, kjo rezistencën nuk e përfundon. As te ata që kanë paguar çmimin më të madh të kësaj, nuk është shuar ende. Prandaj, kjo marrëveshje është shumë e rëndësishme. Patjetër duhet të çohet në një pikë të caktuar. E vetmja gjë që do të parandalojë devijimet që i treguam është marrëveshja e cila do të kënaqë shumicën.

PYETJE: Këtu deklaruat se Malajzia është ndërmjetësues. Shteti filipinas, a nuk është pak interesant që ka pranuar si ndërmjetësues një vend i cili prej një kohe të gjatë ka mbështetur një lëvizje separatiste brenda kufijve të saj. Çfarë procesi është zhvilluar atje?

PËRGJIGJE: Nëse dëshironi marrëveshje, të kaluarën e mbyllni. Gjëja më e rëndësishme që unë kam mësuar në periudhë pesëvjeçare të procesit ndërmjetësues është kjo. Nuk keni të kaluar. E kaluara nuk ka faturë për të paguar. Nuk do të harroni, por nuk do të ketë faturë. Malajzia e ka bërë këtë.

PYETJE: I ngjan pak modelit Mandela.

PËRGJIJE: Po, ndryshe nuk ka ndonjë rrugë. Pozicioni i Malajzisë është ashtu, por nga ana e Morove flitet për një humbje prej 120 deri 200 mijë. Keni dhënë 200 mijë njerëz tuaj. Keni dhënë 2,5 milionë emigrantë. Prej katër milionëve, 2,5 milionë i keni dërguar jashtë atdheut. Keni përjetuar nivelin më të ulët të varfërisë. Gjatë 50 viteve keni luftuar në pyll. Por edhe këtë e bëni për pavarësi. E harroni çmimin e kësaj dhe uleni për një marrëveshje. Edhe shteti e bën të njëjtën. Shteti nuk thotë “Malajzia e bëri këtë, Indonezia e bëri këtë”. Thonë "Kemi hapur një faqe të re para nesh. Do të vazhdojmë me këtë faqe”.

PYETJE: A kishte rol Turqia në gjithë këtë proces? Çfarë roli mund të ketë atje Turqia në të ardhmen?

PËRGJIGJE: Dua ta shpejgoj rolin e Turqisë pak duke e nënvizuar. Turqia ka rol në tri faza. Turqia është njëri nga vendet e kontaktit në fazën e bisedimeve. Kjo ishte një përgjegjësi e rëndësishme. Kjo u bë. Në disa mbledhje është marrë pjesë, në disa jo, por ishte e rëndësishme që emri i Turqisë të gjendet atje, në mbledhjet e zhvilluara në Malajzi.

E dyta, komisioni i pavarur ku do të dorëzohen armët. Kjo është një strukturë e përbërë nga Norvegjia, Brunei dhe Turqia, e cila kryesohet nga Turqia. Kjo është tejet e rëndësishme për Morot. Ata thonë se “Armët ia dorëzojmë një turku. Ia lëmë amanet një muslimani. Vendi i besueshëm është një musliman”. Edhe Brunei është musliman. Edhe norvegjezët teknikisht dhanë mbështetje serioze në këtë çështje.

Ndërsa pjesa e tretë ku Turqia u përfshi është zhvilluar nëpërmjet IHH-së. Ne si IHH jemi delegacioni vëzhgues. IHH mori pjesë brenda delegacionit prej pesë personave që mbikëqyr të gjitha strukturat e procesit, si një organizatë joqeveritare. Kjo është gjë e cila ndodh për herë të parë. Një OJQ nga Turqia për herë të parë mori një përgjegjësi kaq të madhe në arenën ndërkombëtare. Në fakt, me shprehjen e liderit të frontit Hajj Murad Ebrahim, “Një ndër punët që është bërë për të kurorëzuar të gjitha shërbimet që IHH i ka bërë për muslimanët”. Domethënë është bërë një strukturë e cila solli në pah IHH-në e jo veten. Falënderimi i takon Allahut që edhe ne bëmë një përpjekje shumë intensive për të përmbushur përgjegjësinë që na është dhënë. Shpresoj se kemi dhënë një kontribut të rëndësishëm. Turqia kishte kontribut në këto tri faza.

Çfarë duhet bërë pas kësaj? Duhet gjithashtu të përmendet kontributi i shoqërisë civile. Në rajon vazhdojnë projekte humanitare të IHH-së. Fondacioni i Dijanetit gjithashtu ka punime. TIKA. Iniciativa të ndryshme shkojnë në rajon dhe ofrojnë ndihma humanitare. Procesi i tanishëm është shumë i rëndësishëm.

Veçanërisht Turqia, si një vend aktiv, aftësia e së cilës për të menaxhuar është në nivelin më të lartë, do të ketë përgjegjësi shumë serioze në fazën e krijimit të Rajonit Autonom Bangsamoro. Krijohet një strukturë e re. Do të nxirret në pah një strukturë e re administrative. Edhe në këtë aspekt po vazhdon një përgatitje serioze. Ka një punim i cili zhvillohet nën koordinimin edhe të shtetit turk, edhe të IHH-së si organizatë civile. Para nesh është një referendum. Vazhdojnë punimet në lidhje me referendumin. MILF për herë të parë do të hyjë në një zgjedhje në rajon. Nuk kanë asnjë njohuri, përvojë në lidhje me këtë. Është e rëndësishme mbështetja e Turqisë në aspektin administrativ dhe teknik, derisa rajoni të qëndrojë në këmbët e veta.

Nga ana tjetër, është shumë e rëndësishme që burokratët nga atje të vijnë të marrin trajnimet e tyre në Turqi. Presidenca e Turqve Jashtë Vendit ka një projekt shumë të rëndësishëm. Në kuadër të këtij projekti, mbi 100 nxënës nga Mindanao u sollën në Turqi. U sollën në kuadër të Bursave të Turqisë. Janë duke kryer shkollimin e tyre në nivel universitar, master dhe të doktoratës. Shpresojmë që semestrin e ardhshëm të nxjerrim të diplomuarit e parë. Atëherë kur do të fillojë me detyrë qeveria e përkohshme, një pjesë e tyre që kanë diplomuar në Turqi do të shkojnë atje dhe do të marrin përgjegjësi. Tashmë në të gjitha këto sfera, me një ndihmë më intensive, ne duhet të të ndihmojmë që ai vend të jetë i suksesshëm. Muslimanët kanë arritur një autonomi që nuk ishte më parë. Mund të përbëjë një model shumë serioz për të gjitha rajonet ku muslimanët janë pakicë. Për Kashmirin e okupuar nga India, për muslimanët e Arakanit, muslimanët e Patanit. Me të gjitha mundësitë tona duhet të punojmë për suksesin e këtij modeli që shpresat e Morove dhe të gjithë muslimanëve në botë të çohen në të ardhmen.

PYETJE: A është vetëmjaftueshmëria e vlefshme edhe për organizatën?

PËRGJIGJE: Edhe për organizatën është e vlefshme kjo. Për shembull, Malajzia ka dhënë mbështetje, ka dhënë edhe Gadafi, por asnjëra prej këtyre nuk është mbështetje kryesore. Është formuluar në atë mënyrë që edhe pa këto, organizata të mund të ecë. Është bërë një punë që mund të vazhdojë edhe me zeqatet e popullit. Sigurisht, të huajt nuk janë lejuar të ulen në timon. Të huajt kanë ardhur në rajon, por asnjëri nuk ka qenë në kuadrin menaxhues. Në komitetin qendror nuk ka pasur asnjë të huaj. Salamat Hashimi nuk ka lejuar që të huajt të jenë aktiv në asnjë rajon. Në mënyrë të qartë ka theksuar se “Nëse dëshironi të ndihmoni, na ndihmoni, por ky vend është i yni”.

PYETJE: Në aspektin e autoktonësisë së lëvizjes, a mund të themi se MILF është si zjgatimi i lëvizjes së Vëllazërisë Muslimane ose Xhamaat-i Islam në botën islame?

PËRGJIGJE: Ato që thash më parë shpjegon anën kombëtare dhe lokale, një strukturë e cila është bazuar në shoqëri. Mes tyre ka një diversitet serioz etnik dhe janë 13 kombe kryesore. Nuk është sikur te ne me fiset. Ashtu siç janë turqit, kurdët, gjeorgjianët. Malay pranohet si raca kryesore. Por të gjithë e kanë gjuhën e tyre. Një person nga rajoni Sulu dhe një tjetër nga Maguindanao nuk mund të kuptohen. Flasin dy gjuhë plotësisht të ndryshme. Ndërsa gjuha Tagalog që flitet nga gjithë filipinasit, është gjuha që mundëson të kuptohen. Ka 13 gjuhë të këtilla. Ndërkohë, gjuhët zyrtare e vendit janë anglishtja dhe Tagalog. Nëse kthehemi në çështjen e Salamat Hashimit, ai është arsimuar në shkollë të mesme në Arabinë Saudite, ndërsa në Ezher ka kryer arsimin e lartë.

PYETJE: E dimë se iu bashkua mbledhjeve të Vëllazërisë në Ezher dhe se është ndjekur penalisht.

PËRGJIGJE: Ai ka qenë kryetar i Unionit Studentor të Azisë Juglindore dhe unionit studentor të Unionit të Muslimanëve Moro. Pastaj ka emigruar në Pakistan. Një periudhë kur nuk ka mundur të shkojë në atdhe. Në atë periudhë ka qëndruar atje. Në vitin 1987 kthehet në atdhe. Atje njoftohet me xhemate të ndryshme islame. Ashtu siç e perceptoj unë, ka lexuar shumë mire rolin negativ të luftëtarëve të huaj në Afganistan dhe nuk lejoi që gabimet e njëjta të përsëriten te Morot.

Selamet Hashimi është një njeri dijetar. Ka parë botën mire dhe ka përvojë. Prandaj, del një lëvizje e veçantë për atë popull. Fronti Çlirimtar Islam Moro në fakt është një lëvizje islame. Struktura e armatosur është Bangsamoro Islamic Armed Forces (BIAF). Domethënë, një strukturë si Hamas-Izzeddin Kassam. Ai ka edhe një libër të titulluar “Përgjegjësitë dhe detyrat e një muxhahidi në Bangsamoro”. Luftën e ka shndërruar në një luftë popullore. Të gjithë kanë qenë pjesë e asaj lufte. Një strukturë e cila ka arritur sukses që luftën ta shndërrojë në një lëvizje popullore.

PYETJE: Nuk e ka terrorizuar xhihadin. Një sukses i madh.

PËRGJIGJE: Vitin e kaluar u mbajt Samiti i Bangsamoros. Morën pjesë 1,2 milionë njerëz. Fronti nuk kishte asnjë mbështetje financiare. Të gjithë këta 1,2 milionë njerëz erdhën me mundësitë e veta. Fronti i ftoi dhe këta njerëz erdhën me mundësitë e veta. Është një lëvizje shumë efektive mbi popullin.