ئیستانبوڵ - AA

بازرگانی کردن بە کۆیلە، کە نزیکەی چوار سەدە لەلایەن هێزە ڕۆژئاواییەکانەوە درێژەی پێدرا و، وەک یەکێک لە تاریکترین سەردەمەکانی مێژووی مرۆڤایەتی پێناسە دەکرێت، بەهۆی ئەو ئازار و زیان و ژیانە پارچە پارچەبووەی ملیۆنان کەس کە لە کیشوەری ئەفریقا دابڕێنران تووشی بوون، شوێنەواری قووڵی لە یادەوەرییەکاندا جێهێشتووە.

ئاژانسی ئانادۆڵو زانیاری سەبارەت بە بازرگانی کردن بە کۆیلە کۆکردەوە، کە لەلایەن هێزە ڕۆژئاواییەکانەوە سەدان ساڵ لە کیشوەری ئەفریقا درێژەی پێدرا.

لە پرۆسەکەدا کە لە کۆتاییەکانی سەدەی ١٥دا دەستیپێکرد و تا نیوەی دووهەمی سەدەی ١٩ بەردەوام بوو، دەوڵەتە داگیرکەرەکانی ڕۆژئاوا بە زۆرەملێ ملیۆنان هاووڵاتی ئەفریقییان بە کەشتییەکانی کۆیلەی ترانس ئەتڵەنتیک گواستەوە بۆ کیشوەری ئەمریکا، کە ناویان لێنابوو "جیهانی نوێ".

مەزەندە دەکرێت هێزە ڕۆژئاواییەکان لەم پرۆسەیەدا نزیکەی ٢٥-٣٠ ملیۆن کەسیان لە ڕێگەی بازرگانی کردنی کۆیلەی ترانس ئەتڵەنتیکەوە گواستبێتەوە بۆ کەناراوەکانی دیکەی زەریای ئەتڵەسی.

لە مێژووی مرۆڤایەتییدا بازرگانی کردن بە کۆیلە لە ڕێگەی دوورەوە لە جوگرافیا جیاوازەکاندا هەبووە، بەڵام ئاماژە بەوە دەکرێت کە هیچ کامیان نەگەیشتوونەتە ئاستی بازرگانی کردنی کۆیلەی ترانس ئەتڵەنتیک.

بەپێی گوتەی مێژوونووسان، لەبەر ئەوەی بەشێکی گەورەی تۆمارەکانی بازرگانی کردن بە کۆیلە ون بوون، ئەو ژمارانەی ڕادەگەیەندرێن تەنیا بەشی بینراوی چیا سەهۆڵینەکەن.

لە کاتێکدا بە درێژایی چەندین ساڵ ناوەندی سەرەکی بازرگانی کردن بە کۆیلە ڕۆژئاوای ئەفریقا بوو، بەڵام بەهۆی پێشبڕکێی هێزە ڕۆژئاواییەکان بۆ داگیرکردنی ئەفریقا، بەندەرەکانی ڕۆژهەڵات و باشووری ئەفریقاش بوونە وێستگەی گرنگ.

لەو تۆمارەدا ئەو کەسانە ئەژمار نەکراون، کە پێش گەیشتن بە کەنار گیانیان لەدەست داوە، بەهۆی نەخۆشی و خراپی بارودۆخ لە کەمپەکانی پێش گەشتەکە مردوون، ئەوانەی لە کاتی گواستنەوەیان بۆ بەندەرەکان کوژراون یان بە شێوەی نافەڕمی فرۆشراون.

کەشتییەکان کە لە ئەورووپاوە بەڕێ دەکەوتن، ئەو ئەفریقییانەی بە زۆرەملێ لە ناوچەکانی ناوەوەی کیشوەرەکە دەستبەسەر کرابوون یان لە شەڕ و پێکدادانە ناوخۆییەکاندا بە دیل گیرابوون، دەگوازرانەوە شارە بەندەرییەکان و لەوێوە ناچاریان دەکردن بە زەریای ئەتڵەسیدا بپەڕنەوە.

- پورتوگال، داهێنەری بازرگانی کردنی کۆیلەی ترانس ئەتڵەنتیک

مێژووی کۆیلایەتیی لە باکووری ئەفریقا دەگەڕێتەوە بۆ میسری کۆن. لە سەردەمی نێوان ١٥٥٨-١٠٨٠ی پێش زاییندا، ژمارەیەکی زۆر ئەفریقی وەک دیلی جەنگ گواسترانەوە بۆ دۆڵی نیل و، فرۆشران بۆ خزمەت کردن لە ماڵی خێزانە دەوڵەمەندەکاندا. سیستمی کۆیلایەتی لە سەردەمی ئیمپراتۆریەتی ڕۆماشدا درێژەی هەبووە.

بازرگانی کردنی بە کۆمەڵی کۆیلە لە ئەفریقا لە کۆتاییەکانی سەدەی ١٥دا لەلایەن پورتوگالەوە دەستیپێکرد. بە فراوانبوونی ئەورووپا بۆ کیشوەری ئەمریکا، هەر یەک لە بەریتانیا، هۆڵەندا و فەڕەنسا لە ماوەیەکی کورتدا چوونە ناو ئەم بازرگانییە قازانجدارەوە.

کەشتییەکان کە لە ئەورووپا و ئەمریکاوە بەڕێ دەکەوتن، بەندەرەکانی بێنین، غانا، سێنیگال، گامبیا، کۆنگۆ، نەیجیریا و ئەنگۆلایان وەک ناوەندی بازرگانی کردن بە کۆیلە بەکاردەهێنا بۆ گواستنەوەی کۆیلە بۆ "جیهانی نوێ".

مەزەندە دەکرێت لە سەرەتای سەدەی ١٧دا، نزیکەی ٥٠ هەزار کۆیلە لە بازاڕەکانی ئیتاڵیا، ئیسپانیا و پورتوگال فرۆشرابن. بەپێی تۆمارەکان هەندێک بازرگانی کۆیلە دەیانتوانی ٢٥-٣٠ کۆیلە بە یەک ئەسپ بگۆڕنەوە.

- ١٢،٥ ملیۆن کەس بە کەشتی بۆ وڵاتانی داگیرکەر گواسترانەوە

تۆمارەکانی سەردەمی ١٥٠١-١٨٦٧ نیشان دەدەن کە ژمارەی ئەو ئەفریقییانەی بە ڕێگای ترانس ئەتڵەنتیک سواری کەشتییەکان کراون، نزیکەی ١٢،٥ ملیۆن کەس بوون.

مەزەندە دەکرێت سەدا ٣٨ی ئەو کۆیلانەی لە نێوان ساڵانی ١٥٨٠-١٧٦٠دا لە ئەفریقاوە بۆ "جیهانی نوێ" گواستراونەتەوە، لە بەڕازیل کاریان پێ کرابێت و، نزیکەی نۆ ملیۆن ئەفریقی کە براونەتە وڵاتانی ئەمریکای لاتین وەک بەڕازیل و کوبا، لە بارودۆخی نامرۆڤانەدا کاریان پێکراوە.

- ئەمریکای باشوور، بووە خاڵی سەرەکی گەیشتن لە بازرگانی کردن بە کۆیلە

گەورەترین خاڵی گەیشتن لە بازرگانی کردن بە کۆیلە ئەمریکای باشوور بوو، بەتایبەتی بەڕازیلی داگیرکراو لەلایەن پورتوگالەوە. هێڵی ڕیۆ دی ژانێرۆ (بەڕازیل)-لواندا، گەورەترین ڕێگای تاکەکەسی بازرگانی کردن بە کۆیلە پێکدەهێنا.

مەزەندە دەکرێت نزیکەی ٤،٧ ملیۆن هاووڵاتی ئەفریقی لە نێوان ساڵانی ١٥٠١-١٨٦٧دا گەیشتبنە بەڕازیل، بەپێی هەندێک مەزەندەی دیکە ئەم ژمارەیە ٤،٨-٥ ملیۆن کەس بووە.

هەرچەندە زۆربەی کەشتییە کۆیلەکان بە ڕێگای سێگۆشەی ئەورووپا-ئەفریقا-ئەمریکادا دەڕۆیشتن، بەڵام هەزاران گەشتیش لە ئەمریکاوە دەستیان پێدەکرد، بەرەو ئەفریقا دەڕۆیشتن و دووبارە لە ئەمریکا کۆتاییان دەهات.

ژمارەیەک گەشت لە بەندەرەکانی ئەمریکاوە وەک نیوپۆرت (ڕۆد ئایلەند) و چارلستن (ساوس کارۆلینا) دەستیان پێدەکرد و، کۆیلەکان لە گەڕانەوەدا دەبرانە ئەمریکا.

کەشتییەکان کە لە بەندەرەکانی ئەورووپا وەک نانت، ڕۆشێل، بۆردۆ، لیڤەرپوڵ، بریستڵ، ئەمستردام و لیسبۆن بەڕێ دەکەوتن، ئەو کۆیلە لاو و تەندروستانەیان کۆدەکردەوە کە لە ناوچە جیاوازەکانی ئەفریقاوە کۆکرابوونەوە و دەیانبردنە دوورگەی گۆری.

بازرگانی کردنی سێگۆشەی کۆیلە لە نێوان کیشوەرەکانی ئەفریقا، ئەورووپا و ئەمریکا سەدان ساڵ لەلایەن فەڕەنسا، پورتوگال، بەریتانیا و هۆڵەنداوە درێژەی هەبوو.

ماددە خاوەکان کە لە ئەورووپاوە دەهێنران، لە کەناراوەکانی ڕۆژئاوای ئەفریقا دادەنران و، لەوێشەوە کۆیلەکان دەگوازرانەوە بۆ کارکردن لە کێڵگە کشتوکاڵییە گەورەکانی ئەمریکادا.

- ملیۆنان ئەفریقی لە ڕێگەی دوورگەی گۆری فرۆشران

دوورگەی گۆری لە دەرەوەی کەناراوەکانی سێنیگال بوو بە یەکێک لە گرنگترین ناوەندەکانی بازرگانی کردن بە کۆیلە لە ڕۆژئاوای ئەفریقادا و، ملیۆنان هاووڵاتی ئەفریقی کە لەوێ دەستبەسەر کرابوون، پێش گەشتەکەیان بۆ ئەتڵەنتیک، لە "خانووەکانی کۆیلە"دا زیندانی کران.

زانیاری هەیە کە هەندێک لە کۆیلەکان تەنیا لە بەرانبەر یەک کیلۆگرام برنج یان پەتاتەدا فرۆشراون.

- مۆدێلەکانی بە کۆیلە کردن لە باشوور و ڕۆژهەڵاتی ئەفریقا

لە یەکەمین کۆلۆنیدا کە هۆڵەندا لە ساڵی ١٦٥٢دا لە باشووری ئەفریقا دایمەزراند ٩٠ کەس هەبوو، بەڵام لە ساڵی ١٧٩٥دا ژمارەی ئەو ئەفریقییانەی کرابوونە کۆیلە گەیشتە ١٦ هەزار و ٨٣٩ کەس.

بەپێی گوتەی مێژوونووسان، لە ساڵی ١٧٩٥دا دوو لەسەر سێی دانیشتووانی کەیپ تاون لە کۆیلەکان پێکهاتبوون.

لە ڕۆژهەڵاتی ئەفریقا، ناوچەی باگامۆیۆی تەنزانیا بووە ناوەندی "ئەفریقای ڕۆژهەڵاتی ئەڵمانیا" و، لەوێوە کۆیلەکان بۆ هیندستان، ئێران و نیمچە دوورگەی عەرەبی دەگواسترانەوە.

سەدا ٢٣ی ئەو ئەفریقییانەی لە سەدەی ١٩دا لە ڕۆژهەڵاتی ئەفریقا دابڕێندران، گواسترانەوە بۆ عەرەبستان، ئێران و هیندستان، سەدا ١٨یان بۆ باشووری ئەفریقا و ئەمریکا، سەدا ٦یان گواسترانەوە بۆ دوورگەی ڕیونیۆن و مۆریس بۆ کارکردن لە کێڵگەکانی قامیشی شەکری فەڕەنسییەکاندا.

بەندەری کۆیلەی بیمبیا لە نزیک شاری لیمبی کامیرۆن، یەکێکی دیکەیە لەو ناوەندە لەبیرکراوانەی بازرگانی کردن بە کۆیلە لە نێوان کیشوەرەکاندا. ئاماژە بەوە دەکرێت کە نزیکەی سەدا ١٠ی بازرگانی کردن بە کۆیلە لە نێوان کیشوەرەکاندا لە ڕێگەی ئەم بەندەرەوە بووە و، ملیۆنان کۆیلە لەوێوە گواستراونەتەوە بۆ ئەمریکا و ئەورووپا.

- کۆیلایەتی هەڵوەشایەوە، بەڵام میراتەکەی بەردەوامە

بازرگانی کردنی کۆیلەی ترانس ئەتڵەنتیک، کە ملیۆنان کەسی لە ئەفریقاوە بە زۆرەملێ گواستەوە، لە کۆتاییەکانی سەدەی ١٥ تا سەدەی ١٩ درێژەی هەبوو. سیستمی کۆیلایەتی کە لەلایەن هێزە داگیرکەرەکانی ئەورووپاوە بەڕێوەدەبرا، بووە بنەمای ئابووریی بەرهەمهێنانی کشتوکاڵی گەورە لە کیشوەری ئەمریکادا.

لە دوای سەدەی ١٩ەوە، لەگەڵ بەهێزبوونی گوتاری مافەکانی مرۆڤ، بزووتنەوەکانی دژ بە کۆیلایەتی خێراتر بوو. بەریتانیا لە ساڵی ١٨٠٧دا بازرگانی کردنی بە کۆیلە و، لە ساڵی ١٨٣٣شدا کۆیلایەتی بە تەواوی قەدەغە کرد.

فەڕەنسا لە ساڵی ١٨٤٨دا کۆیلایەتی هەڵوەشاندەوە. لە ئەمریکا کۆیلایەتی لە ساڵی ١٨٦٥دا کۆتایی پێهات، دوای جەنگی ناوخۆ و بە هەمواری ١٣ی دەستوور.

دوایین وڵات کە کۆیلایەتی لە کیشوەری ئەمریکا هەڵوەشاندەوە بەڕازیل بوو، ئەویش بە دەرکردنی "یاسای زێڕین (Lei Aurea)" لە ساڵی ١٨٨٨دا.

سەرەڕای ئەمەش کاریگەرییە دیموگرافی، کۆمەڵایەتیی و ئابوورییەکانی لەسەر وڵاتانی ئەفریقا سەدان ساڵ بەردەوام بوون. زۆرێک لە وڵاتان ئەمڕۆش خەبات دژ بە میراتی سەردەمی کۆیلایەتیی دەکەن.