Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Milletlerarası Hukuk Anabilim Dalı Öğretim Üyesi Doç. Dr. Hakkı Hakan Erkiner, BMGK'nin Gazze'de ateşkes kararına İsrail'in uymaması halinde uluslararası hukuk mekanizmasının getirdiği yükümlülükleri AA Analiz için kaleme aldı.

***

İsrail, Uluslararası Adalet Divanı’nın (UAD), İsrail’in Gazze sakinlerine yönelik öldürme, saldırı ve yıkımla ilgili her türlü eylemden kaçınmasına ve soykırımı önlemek için tüm tedbirleri almasına hükmettiği hukuken bağlayıcı acil önlem kararına uymamıştı. Aynı şekilde Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’nin (BMGK) İsrail’in 7 Ekim’den itibaren saldırılarını sürdürdüğü Gazze’de acilen ateşkes sağlanmasını buyuran hukuken bağlayıcı kararına da İsrail’in uyması beklenmiyor.[1] İsrail’in hukuken bağlayıcı uluslararası kararlara uymaması karşısında uluslararası sorumluluk mekanizmasının devletler tarafından çalıştırılması İsrail aleyhine uluslararası baskı oluşturur mu? Uluslararası hukukta normatif kaynağı uluslararası teamül hukuku kuralları olan ve Birleşmiş Milletler (BM) Genel Kurulu’nun A/RES/56/83 sayılı belgesinde bu şekli asli kaynak değerindeki kurallarının yansıtıldığı uluslararası sorumluluk hukuku mekanizmasının devletler tarafından çalıştırılması mümkün olanakları bilindiğinde, sorunun cevabı, hayata geçirilmeyi bekleyen bir evettir. Bu evet cevabı, egemen devletlerin uluslararası topluluğunun hukuku olarak uluslararası hukukun mutlak bir hukuk değil fakat mümkün bir hukuk olmasıyla kayıtlanan bir evettir. İsrail aleyhine uluslararası baskı oluşması, uluslararası sorumluluk mekanizmasının olanaklarının sayıca yeterince güçlü egemen devlet tarafından yeterince etkin bir biçimde çalıştırılması ve uygulanması ile mümkün ve muhtemel bir olgudur.

İsrail’in ihlalleri bütün devletleri ilgilendirir

Uluslararası sorumluluk hukukunda devletlerin sorumluluğuna, mağdurdan başka devletler tarafından da başvurulabilir. BM Uluslararası Hukuk Komisyonu’nun (UHK) Devletin Uluslararası Haksız Fiilden Kaynaklanan Uluslararası Sorumluluğu’na ilişkin uluslararası teamül hukuku kurallarını yansıtan maddeler çalışmasının (A/RES/56/83) 48. maddesine göre ihlal edilen yükümlülük, uluslararası topluluğun geneline yönelik olan bir yükümlülük ise bir mağdur devletten başka her devletin, bir başka devletin sorumluluğuna başvurma hakkı vardır.[2] İsrail’in Gazze’de 7 Ekim 2023 tarihinden beri ihlal ettiği uluslararası yükümlülükleri uluslararası topluluğun geneline yönelik olan yükümlülüklerdir. Bunlar uluslararası hukukun emredici kurallarından (jus cogens) doğan devletlerin uluslararası topluluğunun geneline yönelik (erga omnes) yükümlüklerdir. Anılan 48. maddenin 2. fıkrası uyarınca her devlet İsrail’den uluslararası haksız fiile son verilmesini ve tekrar edilmeyeceğine dair uygun güvenceler ve mağdurun lehine olarak veya ihlal edilen yükümlülükten yararlananların lehine olarak onarım yükümlülüğünün yerine getirilmesini isteyebilir.[3]

İsrail’in ihlale son verme ve ihlali tekrar etmeme yükümlülüğü​​​​​​​

BM Genel Kurulu Kararı 56/83 Belgesi (A/RES/56/83) madde 30’a göre İsrail, ihlallerine son vermeli ve ihlallerini tekrar etmeyeceğine ilişkin güvenceler sunmalıdır; madde 31, 34, 35 ve 36 uyarınca İsrail, uluslararası haksız fiil ile neden olduğu bütün zararı onarmak zorundadır. Zarar, İsrail’in uluslararası haksız fiilinin sonucu olan maddî ve manevi bütün zararı kapsar. İsrail, ihlal meydana gelmezden önceki halin yeniden tesis edilmesi için, eski hale iadeyi gerçekleştirme yükümlülüğü altındadır. İsrail, neden olduğu zarar eski hali ile onarılamadığı ölçüde, tazmin etmek yükümlülüğündedir. Tazminat, mali olarak hesaplanabilecek tüm zararı, saptanabilir olmak kaydıyla mahrum kalınan kazançlar da dahil olmak üzere kapsar.[4]

İsrail’e yardım eden devletler de sorumludur

İsrail’in uluslararası haksız fiiline yardım eden devletler de sorumludur. A/RES/56/83 madde 16 uyarınca bir başka devletin uluslararası haksız fiiline yardım eden devlet, uluslararası haksız fiil koşullarının bilincinde hareket ediyorsa ve fiil bu devlet tarafından yapılsaydı dahi uluslararası bakımdan haksız olacak idiyse, uluslararası bakımdan sorumludur.[5]

İsrail’in ağır ihlallerinin neticeleri

İsrail’in Gazze’de gerçekleştirdiği gibi uluslararası hukukun emredici kurallarının ağır ihlali olgusu madde 40 ve 41’de işleniyor. Silahlı saldırının yasaklanması, sömürge yönetiminin ve yabancı işgali altında yönetimin yasaklanması, ırk ayrımcılığının yasaklanması, soykırımın önlenmesi ve soykırımın yasaklanması gibi uluslararası hukukun sınırlı sayıda olan emredici bir jus cogens kuralından kaynaklanan bir erga omnes yükümlülüğün bir devlet tarafından ağır ihlali demek, sorumlu devletin açık ve sistematik olarak yükümlülüğünü yerine getirmekten kaçınması demektir.[6] Uluslararası hukukun emredici kurallarının ağır ihlallerinin özel neticeleri 41’inci maddede belirtilmiştir. 40’ıncı madde bağlamında, her türlü ağır ihlale son vermek için devletler, meşru araçlarla işbirliği yapmalıdırlar.[7] Hiçbir devlet, 40’ıncı madde bağlamında ağır bir ihlalden doğan bir durumu meşru olarak tanımamalı ve bu durumun muhafazası için yardım etmemeli ya da destek vermemelidir.[8] Uluslararası sorumluluk hukuku uyarınca her devletin İsrail’in ağır ihlallerinin sonucu olarak şu 3 yükümlülüğü vardır: İsrail’in ağır ihlallerine son vermek için işbirliği yapma yükümlülüğü; gayrimeşru durumu tanımama yükümlülüğü; İsrail’e yardım etmeme ve destek vermeme yükümlülüğü.

İsrail’e karşı baskıyı mümkün kılacak uluslararası yöntem

Devletin Uluslararası Haksız Fiilden Kaynaklanan Uluslararası Sorumluluğu’na ilişkin uluslararası teamül hukuku kurallarını yansıtan A/RES/56/83 madde 48’e göre her devletin İsrail’in uluslararası sorumluluğunu ileri sürebileceğini, ihlal ettiği yükümlülüğe uyma ödevini yerine getirmesini isteyebileceğini, tekrar ihlalde bulunmayacağına dair uygun güvenceleri sunmasını talep edebileceğini, eski hale iade ve tazminat yöntemleri ile onarım yükümlülüğünü yerine getirmesini isteyebileceğini tespit ettik. A/RES/56/83 madde 22’ye göre, bir devletin bir başka devlete karşı olan uluslararası yükümlülüğüne aykırı bir davranışındaki hukuka aykırılık, bu davranışın diğer devlete karşı alınmış bir karşı önlem oluşturduğu ölçüde ortadan kalkar.[9] Bu çerçevede karşı önlemler ile ilgili esas özellikler şunlardır: Karşı önlemler kuvvet kullanımını ihtiva edemezler; ancak sorumlu devlete yöneltilmeli ve üçüncü taraflara yöneltilmemelidir. Bunlar geçici olarak uygulanırlar ve aynı zamanda etkileri kendilerinden beklenen amacın sağlanması ile sınırlı tutulmalıdır. Karşı önlemler orantılı olmalıdır; özellikle uluslararası hukukun emredici kurallarından kaynaklanan yükümlülükler olmak üzere, bazı temel yükümlülüklere olumsuz bir etki yaratamazlar. Bu çerçevede İsrail’e karşı A/RES/56/83 madde 54 uyarınca her devlet karşı önlem uygulayabilir.[10] Madde 49’a göre, mağdur devlet, karşı önlemleri ancak, uluslararası haksız fiilden sorumlu devlete karşı, bu devleti, yerine getirmek zorunda olduğu onarım yükümlülüklerini uygulamaya yöneltmek için alabilir.[11] Karşı önlemler, bu önlemleri alan devletin, sorumlu devlete yönelik olan uluslararası yükümlülüklerini geçici bir süre için yerine getirmemesi ile sınırlıdır.[12] Karşı önlemler, mümkün olduğunca, söz konusu yükümlülüklerin yeniden uygulanmasına imkan verecek bir şekilde alınmalıdır.[13]

İsrail’e karşı BMGK’nin bilinen işlevsizliği yüzünden uluslararası barış ve güvenlik hukukunun felç olması nedeniyle hukuki olarak elde sadece uluslararası sorumluluk hukuku mekanizması kalıyor. Uluslararası sorumluluk mekanizması İsrail aleyhine ciddi bir baskı oluşturabilir. Bunun için yeterince devletin yeterince etkin bir biçimde İsrail’in uluslararası sorumluluğundan doğan yükümlülüklerini yerine getirmesi için karşı önlemler uygulaması gereklidir. Uluslararası hukuk devletlere İsrail aleyhine başvurulmayı bekleyen bu yetkiyi sunmakla birlikte devletlerin bu yetkiyi kullanmak istemeleri ve buna karar verip, karşı önlemleri uygulamaları gereklidir. Uluslararası sorumluluk mekanizmasının İsrail aleyhine baskı oluşturabilmesi mümkün ve muhtemel bir olgudur. Ancak bunun için uluslararası sorumluluk mekanizmasının olanaklarının sayıca yeterince güçlü egemen devlet tarafından yeterince etkin bir biçimde çalıştırılması ve uygulanması şarttır.

[1]https://www.aa.com.tr/tr/dunya/uluslararasi-hukuk-uzmani-bustami-israilin-bmgknin-gazzede-ateskes-kararina-uymasi-beklenmiyor/3175252#:~:text=%C4%B0srail'in%2C%20Birle%C5%9Fmi%C5%9F%20Milletler%20G%C3%BCvenlik,karar%20tasar%C4%B1s%C4%B1na%20uymas%C4%B1n%C4%B1n%20beklenmedi%C4%9Fi%20belirtildi.

[2] UHK, Devletin sorumluluğu üzerine maddeler projesi (2001 versiyonu), mad. 48 & 1; CDI, projet d’articles sur la responsabilité des Etats (version 2001), art. 48 & 1, Documents officiels de l’Assemblée générale, cinquante-sixième session, Supplément n° 10 (A/56/10). Ayrıca bkz. Hakkı Hakan Erkiner, Devletin Haksız Fiilden Kaynaklanan Uluslararası Sorumluluğu, Seçkin, Ankara, 2023, s. 233.

[3] UHK, Devletin sorumluluğu üzerine maddeler projesi (2001 versiyonu), mad. 48 & 2; CDI, projet d’articles sur la responsabilité des Etats (version 2001), art. 48 & 2, Documents officiels de l’Assemblée générale, cinquante-sixième session, Supplément n° 10 (A/56/10); Hakkı Hakan Erkiner, Devletin Haksız Fiilden Kaynaklanan Uluslararası Sorumluluğu, s. 234.

[4] UHK, Devletin sorumluluğu üzerine maddeler projesi (2001 versiyonu), mad. 31, 34, 35, 36; CDI, projet d’articles sur la responsabilité des Etats (version 2001), art. 31, 34, 35, 36, Documents officiels de l’Assemblée générale, cinquante-sixième session, Supplément n° 10 (A/56/10); Hakkı Hakan Erkiner, Devletin Haksız Fiilden Kaynaklanan Uluslararası Sorumluluğu, s. 173, 181, 184.

[5] UHK, Devletin sorumluluğu üzerine maddeler projesi (2001 versiyonu), mad. 16; CDI, projet d’articles sur la responsabilité des Etats (version 2001), art. 16, Documents officiels de l’Assemblée générale, cinquante-sixième session, Supplément n° 10 (A/56/10); Hakkı Hakan Erkiner, Devletin Haksız Fiilden Kaynaklanan Uluslararası Sorumluluğu, s. 148.

[6] UHK, Devletin sorumluluğu üzerine maddeler projesi (2001 versiyonu), mad. 40; CDI, projet d’articles sur la responsabilité des Etats (version 2001), art. 40, Documents officiels de l’Assemblée générale, cinquante-sixième session, Supplément n° 10 (A/56/10); Hakkı Hakan Erkiner, Devletin Haksız Fiilden Kaynaklanan Uluslararası Sorumluluğu, s. 212.

[7] UHK, Devletin sorumluluğu üzerine maddeler projesi (2001 versiyonu), mad. 41 & 1; CDI, projet d’articles sur la responsabilité des Etats (version 2001), art. 41 & 1, Documents officiels de l’Assemblée générale, cinquante-sixième session, Supplément n° 10 (A/56/10); Hakkı Hakan Erkiner, Devletin Haksız Fiilden Kaynaklanan Uluslararası Sorumluluğu, s. 215.

[8] UHK, Devletin sorumluluğu üzerine maddeler projesi (2001 versiyonu), mad. 41 & 2; CDI, projet d’articles sur la responsabilité des Etats (version 2001), art. 41 & 2, Documents officiels de l’Assemblée générale, cinquante-sixième session, Supplément n° 10 (A/56/10); Hakkı Hakan Erkiner, Devletin Haksız Fiilden Kaynaklanan Uluslararası Sorumluluğu, s. 215.

[9] UHK, Devletin sorumluluğu üzerine maddeler projesi (2001 versiyonu), mad. 22; CDI, projet d’articles sur la responsabilité des Etats (version 2001), art. 22, Documents officiels de l’Assemblée générale, cinquante-sixième session, Supplément n° 10 (A/56/10); Hakkı Hakan Erkiner, Devletin Haksız Fiilden Kaynaklanan Uluslararası Sorumluluğu, s. 235.

[10] UHK, Devletin sorumluluğu üzerine maddeler projesi (2001 versiyonu), mad. 54; CDI, projet d’articles sur la responsabilité des Etats (version 2001), art. 54, Documents officiels de l’Assemblée générale, cinquante-sixième session, Supplément n° 10 (A/56/10); Hakkı Hakan Erkiner, Devletin Haksız Fiilden Kaynaklanan Uluslararası Sorumluluğu, ss. 249-252.

[11] UHK, Devletin sorumluluğu üzerine maddeler projesi (2001 versiyonu), mad. 49 & 1; CDI, projet d’articles sur la responsabilité des Etats (version 2001), art. 49 & 1, Documents officiels de l’Assemblée générale, cinquante-sixième session, Supplément n° 10 (A/56/10); Hakkı Hakan Erkiner, Devletin Haksız Fiilden Kaynaklanan Uluslararası Sorumluluğu, s. 238.

[12] UHK, Devletin sorumluluğu üzerine maddeler projesi (2001 versiyonu), mad. 49 & 2; CDI, projet d’articles sur la responsabilité des Etats (version 2001), art. 49 & 2, Documents officiels de l’Assemblée générale, cinquante-sixième session, Supplément n° 10 (A/56/10); Hakkı Hakan Erkiner, Devletin Haksız Fiilden Kaynaklanan Uluslararası Sorumluluğu, s. 238.

[13] UHK, Devletin sorumluluğu üzerine maddeler projesi (2001 versiyonu), mad. 49 & 3; CDI, projet d’articles sur la responsabilité des Etats (version 2001), art. 49 & 3, Documents officiels de l’Assemblée générale, cinquante-sixième session, Supplément n° 10 (A/56/10); Hakkı Hakan Erkiner, Devletin Haksız Fiilden Kaynaklanan Uluslararası Sorumluluğu, s. 238.

[Doç. Dr. Hakkı Hakan Erkiner, Devletin Haksız Fiilden Kaynaklanan Uluslararası Sorumluluğu (2. Baskı), Uluslararası Terörizme Karşı Meşrû Müdâfaa (4. Baskı), Makaleler ile Uluslararası Hukukun Sosyolojisine ve Uluslararası Hukukun Tarihine Giriş (2. Baskı), kitaplarının yazarı; Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Milletlerarası Hukuk Anabilim Dalı Öğretim Üyesidir.]

* Makalelerdeki fikirler yazarına aittir ve Anadolu Ajansının editöryal politikasını yansıtmayabilir.