استانبول/ خبرگزاری آناتولی

پروفسورچنگیز تومر استاد تاریخ سیاسی خاورمیانه و روابط بین الملل و عضو هیات علمی دانشکده ادبیات و تاریخ دانشگاه مرمره ترکیه با ارسال یک مقاله اختصاصی به خبرگزاری آناتولی، اظهار داشت: "رقابت میان عربستان سعودی و ایران که از پیشینه تاریخی، دینی، سیاسی و قومی برخوردار است طی سالیان اخیر به یکی از مهم ترین مشکلات خاورمیانه تبدیل شده است".

وی در این مقاله همچنین تصریح کرده است:

بحران قطر با کشورهای خلیج و حملات تروریستی تهران رقابت میان این دو کشور و تنش های حاصل از آن را بار دیگر متوجه خود ساخت.

بررسی ابعاد این تنش در چارچوب جنگ شیعه و سنی رویکردی ساده انگارانه و گمراه کننده خواهد بود زیرا که سابقه آن به نخستین ادوار تاریخ اسلام، زمانی که دولت عربستان به شکل کنونی وجود نداشته و ایران شیعه نشده بود، باز می گردد.

عربستان سعودی با برخورداری از منابع مالی مهم در برابر توسعه طلبی ایران پس از انقلاب 1979 برای گسترش مذهب و دیدگاه جهانی خود نه تنها در جهان عربی بلکه از حوزه بالکان تا افغانستان، از پاکستان تا اندونزی تلاش کرد.

در گسترش رقابت میان عربستان و ایران تغییرات جهانی و منطقه ای سال های اخیر نیز نقش مهمی ایفا کرده است. پایان جنگ سرد در سال 1991 و بلوک بندی در خاورمیانه و طرفداری همیشگی همواره عربستان سعودی از آمریکا زمینه سهولت در فعالیت های این کشور را فراهم کرد.

در روند بهار عربی از سال 2011 نیز موجب آن شده است که مبارزه ایران و عربستان سعودی برای نفوذ امکانات بیشتری به دست آورد. یکی از مهم ترین نقاط عطف مبارزه تاریخی ایران و عربستان در منطقه، انقلاب 1979 ایران است.

ایران پس از انقلاب در پی افزایش نفوذ خود در جوامع شیعی موجود در کشورهای عربی بود که خود بستر انجام حملات به عربستان سعودی که بزرگترین جامعه شیعه کشورهای خلیج را در خود جای داده بود، فراهم کرد.

عربستان سعودی از نظر جمعیت و مساحت کوچک است اما این کشور بلافاصله پس از انقلاب ایران و در سال 1981 اقدام به تاسیس سازمان همکاری خلیج با کشورهایی که از لحاظ غنای منابع نفتی و گازی اهمیت بالایی داشتند، کرد.

عربستان طی سال های 1980 تا 1988 و در خلال جنگ ایران و عراق حمایت بسیاری از عراق به عمل آورد. روابط دیپلماتیک ایران وعربستان سعودی در پی درگیری های سال 1987 در موسم حج که منجر به مرگ صدها ایرانی شد برای سه سال قطع گردید.

اشغال عراق و سرنگونی صدام حسین به رهبری آمریکا و همچنین تشیکل یک دولت شیعه در این کشور یکی از نقاط عطف مهم بین این دو کشور محسوب می شود. ایران توسط نفوذی که در عراق داشت با مناطق شیعه نشین عربستان سعودی از راه زمینی همسایه شد.

در این راستا اظهارات احمدی نژاد، رئیس جمهور سابق ایران در سفر رسمی اش به عربستان سعودی در راستای تحقق روابط برادرانه متقابل نیز بی نتیجه ماند.

- بهار عربی فضای تنش را گسترش داد

آغاز روند بهار عربی در سال 2011، امکان گسترش رقابت بین دوکشور را به سرزمینهای دیگر فراهم ساخت. این دو کشور برخلاف سیاست و عقاید خود در این زمینه جانبداری کردند.

به طور مثال ایران که در آن تشیع اثنی عشری حاکم است، از اسد نصیری که از اقلیت این کشور محسوب می شود اعلام حمایت کرد و ریاض نیز به رغم داشتن نظام سلطنتی مطلق از گروه های مخالف رژیم اسد که خواستار آزادی و دموکراسی هستند طرفداری کرد.

سعودی ها در بحرین نیز بر خلاف این که اکثر مردم آن شیعه هستند از حکومت این کشور حمایت کردند. آغاز روند تقویت روابط آمریکا با ایران پس از توافق هسته ای در دوران اوباما، عربستان را به عنوان اصلی ترین هم پیمان واشنگتن در حوزه خلیج ناراحت کرده بود.

جان باختن 140 ایرانی در حادثه منا و اعدام شیخ نمر از روحانیون برجسته شیعه توسط پادشاه جدید عربستان سعودی، بار دیگر استمرار تنش بین دو کشور را به رخ کشید. در پی این حواث سفارتخانه و کنسولگری های عربستان سعودی در ایران دچار حمله شد که این اقدام به قطع روابط سیاسی دو کشور انجامید.

از سوی دیگر دو کشور در یمن نیز در داخل یک جنگ نیابتی هستند. در این جنگ که موجب خسارات زیادی در اقتصاد سعودی ها شده است، تهران در طرف شورشیان حوثی شیعه و ریاض نیز در کنار دولت این کشور صف آرایی کردند.

- نقش ایران در بحران قطر

بحران قطر با کشورهای حوزه خلیج را نیز در کل می توان به عنوان گوشه ای از رقابت دو کشور ارزیابی کرد. عربستان سعودی «برادر بزرگ» کشورهای حوزه خلیج که هدف ایجاد مخالفت شدید بر علیه ایران در این منطقه را دارد، با اقدام اخیر در قبال قطر خواست تا این کشور را به دلایل دیگر و همچنین به علت روابط دوحه با تهران، مجازات کند.

ایران نیز در پاسخ به این اقدام، برای کمک همه جانبه به قطر اعلام آمادگی کرد. تهران حتی روند ارسال کمک های خود به این کشور را نیز آغاز کرده است، اما رویکرد ترکیه در مورد قطر موجب تخریب این نقشه سیاسی شد.

زمانی که به پیش از بحران موجود می نگریم، مشخص می شود که مساله قطر آخرین حلقه از تنش های ایجاد شده میان ایران و عربستان است.

محمد بن سلمان ولیعهد و وزیر دفاع عربستان سعودی در دوم ماه مه و قبل از سفر دولاند ترامپ رئیس جمهور ایالات متحده سفر به خاورمیانه و بحران قطر، ایران را تهدید به آغاز یک جنگ در داخل مرزهای این کشور کرده بود.

به همین دلیل با وجود اینکه داعش مسئولیت دو حمله مسلحانه تروریستی در ایران را برعهده گرفت اما مقامات ایرانی انگشت اتهام را به سمت عربستان گرفتند. البته مساله به پیش از این نیز برمی گردد.

در ژانویه امسال ایران عربستان سعودی را متهم کرده بود که با دایر کردن کنسولگری و ایجاد پایگاه نظامی در اربیل عراق در حال حمایت از گروه های مسلحانه ای است که برعلیه ایران می جنگند.

حسین دهقان وزیر دفاع ایران گفته بود که اگر عرستان سعودی اقدامی شتاب زده انجام دهد تمام عربستان سعودی غیر از مکه و مدینه را با خاک یکسان خواهند کرد. در پاسخ به این اظهارات ایران، همزمان با سفر ترامپ به عربستان سعودی، بن سلمان گفته بود که ایران پس از انقلاب خمینی پرچم دار تروریسم جهانی است.

بنابراین این اظهارنظرهای متقابل مقام های ایرانی، سفر ترامپ به عربستان، بحران قطر و دو حمله مسلحانه در تهران، به عنوان اقدام کشورهای آمریکا و عربستان سعودی بر علیه ایران تفسیر شد.

سپاه ایران نیز در حمله ای که داعش مسئولیت آن را بر عهده گرفت عربستان و آمریکا را در پشت پرده آن معرفی کردند. همچنین سپاه ایران تاکید کرد که انتقام آن را خواهد گرفت.

در این بین ایران با ارزیابی دقیق مسائل ایجاد شده میان کشورهای شورای همکاری خلیج، کمک های خود به قطر را شروع کرد. عمیق تر شدن این مساله حتی می تواند منجر به منحل شدن شورای همکاری کشورهای خلیج شود که مسلما خواسته ایران نیز است.

مساله اساسی این است که ایران انتقام دو حمله مسلحانه تهران که عربستان را مسئول آن دانسته در کجا خواهد گرفت. این انتقام تنها در داخل خاک عربستان نیست چرا که دو کشور در سوریه، عراق و یمن در حال جنگ نیابتی هستند، اما اگر حمله ای به داخل خاک عربستان سعودی صورت بگیرد احتمال دارد که به جنگ منطقه ای تبدیل شود.