استانبول/عبدالسلام سلیمی/خبرگزاری آناتولی

جمهوری آذربایجان طی چند هفته گذشته کوشیده است علاوه بر مقابله با موارد متعدد نقض آتش‌بس توسط نیروهای نظامی غیرقانونی ارمنی مستقر در قره‌باغ، مناطق جدیدی از سرزمین خود را آزاد سازد. این دستاوردها باعث شده تا برخی گروه‌ها در تهران و ایرون علیه اجرای توافق احداث کریدور استراتژیک زنگه‌زور که به امضای مقامات رسمی آذربایجان، ارمنستان و روسیه رسیده است، ساز مخالف بزنند.

در همین راستا، رضا طالبی، کارشناس مسائل قفقاز به پرسش‌های خبرگزاری آناتولی پیرامون تحولات مذکور پاسخ داد که مشروح آن در ادامه می‌آید.

-اهمیت استراتژیک کریدور زنگه‌زور و چرایی موافقت ارمنستان با احداث آن

ارمنستان از این کریدور منافع بسیاری را می‌برد؛ نخست اینکه در مسیر جاده ابریشم قرار می‌گیرد. دوم، از لحاظ ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیکی بر منطقه مشرف می‌شود و موقعیت و اهمیت این کشور بیشتر خواهد شد. سوم چون خطوط لوله و ترانزیت کالا و مسافر از خاک ارمنستان می‌گذرد، این کشور انتفاع اقتصادی پیدا می‌کند.

چهارم، با توجه به بحران و جنگ اوکراین، ارمنستان نمی‌تواند از انرژی روسیه به‌خوبی استفاده کند. ارمنستان وابستگی شدیدی به ایران در زمینه برق و انرژی‌های فسیلی دارد. این کریدور باعث خواهد آذربایجان در مقابل آن، انرژی ارزان به ارمنستان بدهد. پنجم، این کریدور ارمنستان را از حالت بلوکاژ کنونی رها خواهد کرد و به آذربایجان و ترکیه متصل می‌شود. ششم، باکو در ازای زنگه‌زور، کریدور لاچین را به ارمنستان خواهد داد تا ارامنه که فعلا در خانکندی مانده‌اند به این کشور متصل بمانند.

-توافق احداث کریدور زنگه‌زور، لازم‌الاجراست

این توافق به امضای آذربایجان، ارمنستان و روسیه رسیده و یک ضرب‌الاجلی هم تعیین کرده‌اند و روس‌ها نیز گارانتور اجرای این پروژه هستند. اگر روسیه بخواهد اجرا شود، هیچ کشوری نمی‌تواند مانع شود. این توافق توسط مقامات رسمی این سه کشور؛ یعنی نخست‌وزیر ارمنستان و روسایی جمهور آذربایجان و روسیه (به‌عنوان ناظر و ضامن) امضا شده و لازم‌الاجراست.

بنابراین اینکه ایران بگوید اجازه اجرای این پروژه را نمی‌دهیم از لحاظ حقوقی به طنز شبیه است. ارمنستان و آذربایجان تصمیم گرفته‌اند در اراضی خودشان دو کریدور را به یکدیگر بدهند و به طرف سوم یا چهارم ربطی ندارد که بخواهد مانع شود. چین، روسیه و برخی کشورهای اروپایی هم به این کریدور نیاز دارند. وقتی چین می‌خواهد این مسیر مهم ترانزیتی باز شود و از توافق روسیه و ارمنستان و آذربایجان حمایت کند، اعتراض ایران به جایی نخواهد رسید.

چین برای پروژه جاده ابریشم تریلیون‌ها دلار سرمایه‌گذاری کرده است تا امنیت صادرات و واردات خود را تضمین کند. یکی از این مناطق سهل‌الوصول، قفقاز جنوبی و به عبارت دقیق‌تر کریدور زنگه‌زور است. ایران از لحاظ اقتصادی، سیاسی و روابط بین‌الملل وضعیت باثباتی ندارد و نمی‌تواند مسیر مناسبی برای جاده ابریشم باشد.

از سوی دیگر، غرب از این توافق ناراحت است و به ایروان فشار وارد می‌‌کند، چون سعی داشت با حمایت از کریدور حیفای هند و حتی دروازه جهانی، قفقاز و ترکیه را از تاثیرگذاری حذف کند، ولی نه تنها نتوانست، بلکه چین مصمم‌تر شد و حتی مساله تایوان نیز نتوانست حواس پکن را پرت کند. به هرحال، چین به‌عنوان یک قدرت جهانی هرچند در برخی موارد ظالمانه رفتار می‌کند، اما در زنگه‌زور مقابل اروپا است. برای روس‌ها نیز غرب یا چین فرقی ندارد.

-اعتراض پیوسته ایران به توافق زنگه‌زور‌، علی‌رغم حمایت دیگر کشورها از ایجاد این کریدور

تهران از چند دهه پیش تاکنون کوشیده است با حربه مذهبی و ایدئولوژیک، باکو و با فاکتور نژادی، ایروان را تحت کنترل خود قرار دهد. ایران در نبرد آزادسازی قره باغ نیز علی‌رغم حمایت دینی از آذربایجان، بر سیاست حفظ کریدور «مهری-ایروان-تفلیس» اصرار ورزید، اما شکست ارمنستان و گرایش این کشور به غرب، تهران را در موقعیت باخت-باخت قرار داد.

ایران علی‌رغم موافقت روسیه با توافق زنگه‌زور، این کریدور را سد معبر مرزی خود می‌داند، درحالی‌که این ذهنیت، مکانیکی و بسیار سطحی است. با وجود اشتراک‌نظر ایران و روسیه در موارد بسیاری، تناقض‌های نیز بین طرفین وجود دارد؛ روس‌ها کوشیدند با گسترش کریدور شمال-جنوب به نوعی ایران را قانع کنند، اما این کشور به خوبی می‌داند که از مسیر جاده ابریشم حذف خواهد شد.

تهران خواستار مقاومت ایروان است تا آذربایجان و روسیه ناچار باشند برای رفتن به سمت غرب، از خاک ایران عبور کنند. تهران حتی پیشنهاد ایجاد کریدور موازی داده بود تا خط سیر ارس در اختیار چهار کشور باشد، اما تعلل ارمنی‌ها نشان می‌دهد که روس‌ها مانند ایران قصد دارند امنیت این نقطه فعلا برقرار نشود تا از چین امتیاز بگیرند. ناگفته نماند که همسایه جنوبی چین با انتخاب مسیری مناسب‌تر از بمبئی تا حیفا سرعت عمل را از پکن گرفته است.

کلید حل این معما، کریدور زنگه‌زور است و روس‌ها دیر یا زود ایجاد آن را خواهند پذیرفت. گشایش این مسیر کنترل روس‌ها را حفظ و در عین حال اهمیت ترکیه را نیز دو چندان خواهد کرد. تهران علاوه بر این مسئله، از عدم وابستگی نخجوان به ایران هم هراس دارد. در آینده نخجوان از ایزولاسیون خارج می‌شود و در مسیر ترانزیت قرار می‌گیرد. وابستگی‌ نخجوان به تهران قطع و به خاک اصلی آذربایجان وصل می‌شود؛ این نیز یعنی تضعیف موقعیت اقتصادی ایران.

-سیاست اخیر روسیه در قبال کریدور زنگه‌زور

روس‌ها سیاست مشخصی دارند و آن هم انتفاع کامل است. آنها به کشورهای قفقاز نوعی نگاه استعماری دارند. ایرانی‌ها هم چنینی نگاهی را دارند، اما نفوذشان کم است. قفقاز برای ایران مثل عراق و لبنان نیست، اما برای روس‌ها مانند سوریه هست. روسیه نیروهای حافظ صلح را در قره باغ مستقر کرده، اما از جدایی طلبان ارمنی حمایت می‌کنند.

هرچند مسکو در نبرد آزادسازی قره‌باغ، اندکی با باکو مدارا کرد، ولی از اینکه آذربایجان تبدیل به رقیب تجاری و انرژی روسیه بشود هراس دارد. مسکو از اتحاد قوی باکو-آنکارا می‌ترسد، به همین خاطر تمام فاکتورهای فشارش را روی میز می‌گذارد و در قید بند هیچ اصول و حقوقی هم نیست. نفوذ ترکیه در قفقاز از روسیه بیشتر است و این رقابت برای روسها آسان نیست.

روس ها قصد دارند آذربایجان هم در کریدور شمال-جنوب و هم شرق-غرب شریک شود تا نفوذش را بر روی این کشور حفظ کند. تضعیف روسیه در اوکراین و منازعه با غرب و تحریم‌ها، فرصتی برای آذربایجان ایجاد کرده که اگر ممانعتی برای این توافق ایجاد شود، ارتش این کشور وارد عمل شود و این کریدور را احداث و افتتاح کند. اگر روس‌ها تعلل کنند، ضامن این مسیر خود ارتش آذربایجان خواهد بود .

-نقش ترکیه و جدیت این کشور برای اجرای توافق زنگه‌زور

منطقه قفقاز همواره محل نزاع روس‌ها‌، ایرانی‌ها و ترک‌ها بوده است، اما امروزه این کفه ترازو به سمت ترکیه سنگینی می‌کند. حتی ایروان و تفلیس (گرجستان) نیز متمایل به ترکیه هستند تا اینکه تحت نفوذ ایران و روسیه باشند. خود پاشینیان متمایل به برقراری روابط با ترکیه است تا از محاصره و نفوذ روسیه و ایران آزاد شود. روند مراودات مقامات ترک و ارمنی نیز شاهد این مدعاست.

ترکیه مسیر ترانزیت گاز روسیه، آذربایجان، ایران و جاده ابریشم به شمار می‌رود. حتی کریدور حیفای هندوستان هم شاید به مرسین برسد. بنابراین می‌توان گفت که منافع اروپا هم به ترکیه بستگی دارد. ایران هم این موضوع را می‌داند. به همین دلیل علی‌رغم نزاع آنکار-تهران در سوریه، ایران و ترکیه مقابل هم قرار نگرفتند و در قره‌باغ نیز این مسئله رخ نداد. آنکارا و تهران قصد رویارویی با یکدیگر را ندارند.

ترک‌ها خواهان مشارکت ایرانی‌ها در قفقاز هم بودند، اما برخی آرمانگرایان ایران؛ عراق، ارمنستان، افغانستان و تاجیکستان را ترجیح داده و می دهند و نتیجه‌اش را هم دیدند. ترکیه مسیر تجارت و انتفاع ایران نیز است و برعکس روس‌ها، سیاستی برد-برد با این کشور را برگزید. ترکیه نشان داد که سیاست ایران در قفقاز ناکام است و اگر می‌خواهد از کریدور زنگه‌زور بهره‌مند شود باید تغییر رویه بدهد، البته اگر روسیه بگذارد.

-تحرکات و درگیرهای نظامی اخیر در قره‌باغ

باکو همواره خواهان خروج نیروهای مسلح غیرقانونی ارمنی از خاک جمهوری آذربایجان بوده و نبردهای اخیر نیز در خاک این کشور رخ داده است. آذربایجان به کشور دیگری حمله نکرده است. نیروهای ارمنی وابسته به آراییک هاراطونیان همواره آتش‌بس را نقض می‌کنند. این اقدام نیز واکنش نظامی دارد که انجام می‌شود. نیروهای حافظ صلح روس‌ در قره‌باغ که شمارشان پس از جنگ اوکراین کاهش یافته است، بسیار ضعیف و در راستای منافع ارامنه عمل می‌کنند.

هیچ منطقه‌ای خلأ قدرت را نمی‌پذیرد و این اصل شامل قره باغ نیز می‌شود. بنابراین درصورت اهمال روس‌ها در انجام ماموریت‌شان،، ارتش آذربایجان این خلأ را پر و ارتفاعات نزدیک خوجاوند را آزاد می‌کند. این اقدامات ایذایی به زیان خود ارمنی‌ها نیز است. آنها به جای انتخاب محل سکونت، آتش‌ٔبس کلبجر و لاچین را هم نقض کردند. روسیه پس از جنگ اوکراین و تجمیع نیروهایش در این کشور، جسارت حمله نظامی در قره‌‌باغ را به جدایی‌طلبان ارمنی داد. البته این حملات به آزادسازی مناطق بیشتری از خاک آذربایجان منجر شده است.

روسیه مایل نیست نقش و موقعیت خود را در منطقه قره‌باغ از دست بدهد. از دیدگاه بنده، درگیری‌های اخیر نیز با تحریک روس‌ها صورت می‌گیرد و باز هم ادامه خواهد داشت. بدون تردید، تا جنگ اوکراین ادامه دارد، روسیه اجازه نمی‌دهد مسئله قره‌باغ بطور کامل حل شود. از این رو، روس‌ها می‌آیند به جای حفظ امنیت، جمهوری اذربایجان را محکوم می‌کنند. روسیه اگر در این امر موفق نشود، احتمال دارد دوباره از فاکتور ایران استفاده کند که باز به زیان این کشور تمام خواهد بود.

روس‌ها از ایران به‌عنوان چماقی برای توازن در منطقه استفاده می‌کنند و این سیاست هم شکست ایرانی‌ها را در قفقاز رقم خواهد زد. از این رو، اگر ایران می‌خواهد در قفقاز نفوذ داشته باشد، باید سیاستی مستقل از مسکو در پیش بگیرد، نزاع آرمانی با ترکیه و آذربایجان را کنار بگذارد، ارمنستان را به گشایش اقتصادی و ترانزینی تشویق کند، خود را تنها منفذ و معبر این کشور نداند و نهایتا این اصل را بپذیرد که ثبات در قره‌باغ و تمامیت ارضی آذربایجان برای تهران زیانی ندارد.