استانبول/ علیرضا صلواتی/ خبرگزاری آناتولی

کهنه سرباز سازمان ک.‌گ‌.ب که از دو دهه پیش تا کنون بر روسیه حکمرانی می‌کند، بار دیگر جهان را سرگرم ماجراجویی جدیدی کرده است. این بار قرار است «جنگ و حمایت از استقلال دونتسک و لوهانسک در شرق اوکراین» ولادیمیر پوتین را به تیتر اصلی رسانه‌ها تبدیل ‌کند. با رشد قیمت نفت و بحران انرژی در اروپا به نظر می‌رسد پوتین سرخوش از درآمدهای دلاری، به دنبال هدف دیگری در این قاره است.

خبر لشکرکشی روسیه به مرزهای اوکراین در تمام جهان پیچیده است. طبق برآوردها، پوتین حدود 150 هزار نیرو را در مرز کشورش مستقر و سازمان‌های اطلاعاتی نیز اعلام کرده‌اند که احتمالا روسیه به زودی به اوکراین حمله می‌کند. بنابراین بعد از مدت‌ها آرامش در اروپا، سایه جنگ بار دیگر قاره سبز را تهدید می‌کند و بعید نیست به زودی شاهد نبرد مسلحانه در این منطقه باشیم.

-نقش ناتو مشکل روسیه با این پیمان

سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو)، یک ائتلاف نظامی است که توسط 12 کشور از جمله آمریکا، کانادا، بریتانیا و فرانسه در سال 1949 تشکیل شد. بر اساس این پیمان، در صورت حمله مسلحانه به یکی از کشورهای عضو، اعضا باید به آن کمک کنند. روسیه قصد دارد از قدرت‌های غربی این تضمین را بگیرد که اوکراین هرگز عضو ناتو نمی‌شود؛ اما آنها این فشار را نمی‌پذیرند.

فدراتیو روسیه برخلاف تفاهم‌نامه خلع سلاح بوداپست 1994 تمامیت ارضی اوکراین را نقض کرده و این کشور عضو مستقل سازمان ملل را همچنان وابسته به خود می‌داند. از این رو، در صورت عضویت اوکراین در ناتو کاملا از روسیه جدا فاصله می‌گیرد و نگرانی‌های ژئوپلتیک این کشور بیش از پیش افزایش می‌یابد.

-نفت گران چه میزان بر درآمد و غرور روسیه افزوده است؟

در صورت صادرات 5 میلیون بشکه در روز توسط روسیه، افزایش قیمت به حدود 100 دلار نسبت به نفت 50 دلاری، افزایش درآمد روزانه 500 میلیون دلار و سالانه 180 میلیارد دلاری برای این کشور به همراه دارد. این افزایش شدید درآمد نفتی با توجه به رشد درآمدهای مرتبط به صادرات گاز و مشتقات نفتی باعث می‌شود روسیه ثروت زیادی به دست بیاورد و درآمدهای چند صد میلیارد دلاری نصیب این کشور شود.

تولید ناخالص داخلی روسیه در سال 2020 به عدد 1.48 تریلیون دلار رسیده است و رشد 180 میلیارد دلاری درآمد این کشور تنها در بخش نفت می‌تواند روس‌ها را در موضع بسیار قوی‌تری قرار دهد. شاید همین پول زیاد سبب شده است پوتین بار دیگر قصد ماجراجویی جدیدی داشته باشد، ولی با وضع گسترده تحریم‌ها معلوم نیست این کشور چقدر بتواند از شرایط بازار انرژی همچنان بهره‌مند شود.

-اوضاع اقتصادی روسیه خوب نیست

روسیه علی‌رغم داشتن درآمدهای نفتی و گازی، وضعیت اقتصادی چندان مطلوبی ندارد. داده‌ٰهای بانک جهانی نشان می‌دهد افول روسیه از سال 2013 شروع شده و پوتین در قمار جبران بخشی از آن است. تولید ناخالص داخلی روسیه در سال 2013 میلادی 2.3 تریلیون دلار بود و در سال 2020 تنها به 1.48 تریلیون دلار رسید که از سقف خود حدود 30 درصد کاهش را نشان می‌دهد.

روسیه بعد از فروپاشی شوروی و شکست در جنگ سرد هرگز نتوانست به آن قدرت بعد از جنگ جهانی دوم برسد، اما اکنون با رهبری پوتین در سودای بازگشت به اوج است. با افزایش احتمال عضویت اوکراین در ناتو، روسیه با توجه به اهرم‌های موقت و قدرتمندش، به این باور رسیده که اکنون بهترین زمان برای گرفتن امتیاز مناسب از غرب است. در واقع، پوتین فهمیده اگر در این بحرانی جهانی دست به اقدامی جهت بازیابی قدرت روسیه نزند، دیگر بعید است بتواند رویای خود را محقق کند.

-آیا آخرین دوره رشد قیمت نفت به پایان نزدیک می‌شود؟

از دیدگاه برخی تحلیلگران، روسیه با رویکردی استراتژیک روحیه تهاجمی گرفته است، چون پوتین می‌داند که این دوره رشد قیمت نفت، آخرین دوره رشد این ماده سیاه‌رنگ خواهد بود. با رشد قیمت نفت، تولید نفت شیل در آمریکا بار دیگر رشد خواهد کرد و بعید است قیمت‌های نفت بتواند در بلندمدت پایدار باقی بماند. میزان تولید نفت شیل به 11.6 میلیون بشکه در روز رسیده است که احتمالا در صورت ادامه روند صعودی این عدد رشد خواهد کرد.

روسیه روزانه نزدیک به 11 میلیون بشکه نفت تولید و حدود 5 میلیون آن را صادر می‌کند. هرگونه تهدید روسیه می‌تواند قیمت نفت را به‌طور موقت به اوج برساند، اما اگر چند ماه زمان وجود داشته باشد، سایر رقبایش می‌توانند مشکل کمبود در بازار نفت را تا حد زیادی حل کنند. پوتین می‌داند روسیه که روزی قدرت نظامی و اقتصادی بزرگی بود، با کاهش نرخ نفت و گاز، این اهرم را نیز از دست خواهد داد و به کشور بسیار کم‌اهمیت‌تری تبدیل می‌شود. بنابراین اکنون در تلاش برای بازگشت اهمیت روسیه به عرصه جهانی است.

-اهرم‌های «موقت» روسیه در مقابل غرب

روسیه در حال حاضر و به صورت موقت اهرم‌های قدرتمندی در اختیار دارد که شاید هیچ‌زمان دیگری تکرار نشود. از این رو، می‌کوشد با توجه به قدرت کنونی خود، امتیازات مورد نیاز خود را از غرب بگیرد. در ادامه به 2 اهرم قدرت روسیه در حال حاضر اشاره می‌کنیم.

1. بحران انرژی در اروپا و رشد قیمت نفت: شرایط کوتاه‌مدت اروپا در حوزه انرژی بسیار حساس شده و بحران انرژی در اروپا وضعیت این قاره را بسیار بحرانی کرده است. قیمت گاز در انگلستان نسبت به سال گذشته حدود 4 برابر شده و رشد قیمت نفت به بالای 95 دلار و به تبع آن رشد قیمت بنزین، بسیاری از مردم اروپا را با مشکل مواجه کرده است. به گزارش «نیویورک‌تایمز»، حدود 38 درصد از منابع گازی اروپا از طریق روسیه تامین می‌شود. این اهرم بسیار قدرتمند باعث شده است تا تحریم روسیه برای اروپا چندان آسان نباشد. هر نوع قطع گاز روسیه بر روی اروپا می‌تواند منجر به تعطیلی بسیاری از کارخانجات و تولیدات اروپا شود.

2. رکوردشکنی تورم در جهان: تورم در ماه ژانویه در آمریکا به عدد کم‌سابقه 7.5 درصد رسید و فاصله کمی تا تورم‌های دورقمی دارد. این رقم در طول 40 سال گذشته بی‌سابقه بوده و در طول تاریخ آمریکا نیز بازه‌های زمانی کوتاهی تورم در این کشور بالای این عدد ایستاده است. با توجه به این تورم بالا، وضعیت اقتصادی آمریکا آسیب‌پذیرتر شده است. هرگونه تحریم روسیه و یا مقابله با این کشور سبب می‌شود قیمت انرژی و نفت رکوردهای جدیدی ثبت کند و وضعیت آمریکا و جهانِ پساکرونا را شکننده‌تر کند. در واقع، روسیه با علم به این موضوع می‌خواهد امتیازات خوبی از آمریکا طلب کند.

-رقابت ایران و روسیه در بازار نفت

وضعیت متشنج روسیه وضعیت بازار نفت را کمی پیچیده کرده است. تنها کشوری که می‌تواند وضعیت نفت در جهان را در کوتاه‌مدت کنترل کند، ایران است. عرضه چند ده میلیون بشکه نفت موجود در کشتی‌های ایرانی در بازار جهانی نفت می‌تواند کمی التهابات را کاهش دهد. اکنون بهترین زمان برای امتیازگیری ایران از غرب است. در واقع غرب می‌تواند با احیای برجام ، نفت بیشتری در بازار عرضه کند و اهرم قدرت روسیه را لرزان کند.

-ایران رقیب گازی روسیه خواهد شد؟

تقریبا 56 درصد تولید گاز دنیا در اختیار 5 کشور است. براساس گزارش «بریتیش پترولیوم»، آمریکا در سال 2020 آمریکا با 914.6 میلیارد مترمکعب (23.7 درصد)، بزرگترین تولیدکننده گاز جهان بود. روسیه با تولید 638.5 میلیارد مترمکعب سهم 16.6 درصدی از تولید گاز جهان دارد. ایران با تولید 250.8 میلیارد مترمکعب سهم 6.5 درصدی از تولید گاز دنیا دارد. تولید 194 میلیارد مترمکعبی چین و تولید 171.3 میلیارد مترمکعبی قطر را نیز به آمار بالا اضافه کنیم.

-روسیه، بزرگترین صادرکننده گاز

میزان صادرات گاز «ال.ان.جی» روسیه در سال 2020 به صورت 40.4 میلیارد مترمکعب و از طریق لوله 197.7 میلیارد بوده است. در روسیه 238.1 میلیارد مترمکعب گاز صادر و تنها 11 میلیارد مترمکعب وارد کرده است. تراز روسیه در سال 2020 حدود 227 میلیارد مترمکعب مثبت بوده است که نشان می‌دهد به‌عنوان بزرگترین صادرکننده گاز، اهرم قدرتمندی در اختیار دارد.

-تاثیر برجام بر افزایش صادرات گاز توسط ایران

حدود 10 درصد گاز جهان توسط دو کشور ایران و قطر تامین می‌شود و افزایش ریسک روسیه برای جهان می‌تواند فرصتی بزرگ پیش روی تهران و دوحه قرار دهد. افزایش سواپ گازی بین قطر و ایران و انتقال گاز این کشور از طریق ترکیه به اروپا باعث می‌شود روسیه برای اولین بار در چند دهه اخیر رقیب جدی در حوزه تامین انرژی این قاره برای خود ببیند. در واقع، ایران و قطر می‌توانند از طریق ترکیه چالشی بزرگ برای روسیه باشند و البته به درآمد سرشار دلاری نیز دست یابند.

علاوه ‌براین، اگر ایالات متحده آمریکا به توافق برجام بازگردد، زمینه گسترش و توسعه میادین گازی ایران ایجاد می‌شود و می‌تواند به این کشور فرصت دهد که میزان تولید گاز خود را به سطح بالایی برساند. تهران می‌تواند این بار از کارت مسکو در مقابل غرب بازی کند و ترکیه نیز با استفاده از این فرصت و بهره‌گیری از روابط خوب خود با ایران و قطر علاوه بر کسب درآمد مناسب از محل انتقال انرژی، خود را به پل انرژی اروپا تبدیل کند.

-فرصت و اهمیت ترکیه و قطر برای ایران

علی‌رغم وجود اخبار ضد و نقیضی درباره مرزهای اوکراین‌ هنوز نمی‌توان نسبت به جنگ مطمئن بود. وضعیت کنونی جهان بسیار شکننده و غیرقابل پیش‌بینی است. پوتین با استفاده از اهرم‌های قدرت خود در حال امتیازگیری از غرب است، اما ایران نیز می‌تواند با رهایی از تحریم‌های آمریکا در سمت مخالف روسیه قرار گیرد و با کمک قطر و از طریق ترکیه؛ به‌عنوان ارزانترین راه انتقال گاز به اروپا چالشی بزرگ برای روسیه باشند و آمادگی جهان را برای مقابله با روس‌ها افزایش دهد.

-سخن پایانی

پوتین وارد قماری شده که هرچند افزایش نرخ نفت و گاز در پی دارد، ولی با توجه به تحریم‌های گسترده‌ بلوک غرب علیه روسیه، باید دید که آیا اصلا روسیه امکان استفاده از پترودلارهای خود را خواهد داشت یا خیر؟! یا این افزایش قیمت بیشتر به نفع نفت شیل آمریکا و سایر رقبای نفتی روسیه تمام می‌شود که می‌کوشند خلا بازار رو پر کنند. احتمالا گره این پیچیدگی‌ تا سه ماه آتی باز می‌شود و اگر التهاب بازارها فروکاهد، بعید است غرب به ایران و روسیه امتیاز چندانی بدهد. از این رو، ایران فرصت چندانی برای امتیازگیری از غرب ندارد و باید ظرف سه ماه آتی گام‌های جدی خود را بردارد. وگرنه غرب موضع قوی‌تری خواهد گرفت و مذاکرات وین هرگز به وضعیت کنونی بازنخواهد گشت.

[علیرضا صلواتی، تحلیلگر اقتصاد سیاسی و فارغ‌التحصیل رشته مدیریت از دانشگاه آنکارا است.]

*نکات مندرج در این مقاله، بیانگر دیدگاه نویسنده است و الزاما بازتاب رویکرد خبرگزاری آناتولی نیست.