زاهدان/ محمود براهویی‌نژاد/ خبرگزاری آناتولی

ساجده، دختربچه 11 ساله اهل استان سیستان و بلوچستان ایران رفته بود تا گنجشکی را از غرق‌شدن در آب «هوتگ» نجات دهد، اما خود قربانی این قتلگاه کودکان بلوچ شد. او ششمین نفری بود که در یک هفته گذشته جانش را در «هوتگ‌ها» از دست داد. قصه قربانیان هوتگ‌ها در این استان تبدیل به تراژدی شده است و رسیدگی به این معضل نیز در هاله‌ای از ابهام قرار دارد.

-آب؛ مایه حیات یا مرگ؟!

بر اساس آخرین سرشماری نفوس و مسکن در ایران که شش سال پیش انجام شد، استان سیستان و بلوچستان حدود 2.8 میلیون جمعیت دارد و تقریبا نیمی از آن‌ها روستانشین هستند. این استان در بسیاری از شاخص‌های توسعه، از جمله سرانه مصرف آب در قعر رتبه‌بندی‌ها قرار دارد. سرانه مصرف آب برای هر فرد 140 مترمکعب است و طبق گفته بهزاد پارسا، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای تهران، سیستان و بلوچستان فقیرترین استان از نظر سرانه مصرف آب محسوب می‌شود. بی‌آبی، گریبان بخش قابل‌توجهی از جمعیت روستانشین این استان را گرفته و موجب شده است تا از منابع آبی ناسالم استفاده کنند.

-هوتگ چیست؟

یکی از این منابع آبی «هوتگ‌ها» هستند؛ گودال‌های طبیعی کوچکی که آب باران یا مسیرهای فرعی رودخانه‌ها در آنها جمع می‌شود. در این گودال‌ها، انسان و حیوان از یک آب می‌نوشند. این آب به قدری آلوده است که معین‌الدین سعیدی، نماینده شهرستان چابهار در مجلس از وزیر نیرو، رئیس‌جمهور و رئیس قوه قضائیه ایران خواست مقداری از آن را بنوشند. مردم این روستاها گاه ناگزیر از نوشیدن آبی هستند که حیوانات در آن آب‌تنی کرده‌اند و حتی لاشه حیوان مرده‌ را هم می‌توان در آن یافت.

ناگفته نماند که بی‌آبی تنها عامل کشیده‌شدن کودکان بلوچستان به کام مرگ نیست. منصور کریمدادی، دهیار روستای سهیل قادربخش باهوکلات، می‌گوید: ''روستای زهرآپ یک سال و نیم است که آب پایدار لوله‌کشی دارد و مشکلی از نظر کمبود آب نیست، اما نداشتن پارک و فضای بازی مناسب برای کودکان و نوجوانان باعث می‌شود تا اکثر آنها از طبیعت‌سازه هوتگ برای تفریح استفاده کنند و بدون اطلاع از عمق آن وارد آب شوند و جان‌شان به خطر بیفتد.''

او درباره راهکار حل این معضل نیز گفته است: ''تنها راه کم‌کردن خطر مرگ هوتگ‌ها، فنس‌کشی است، اما به شرطی که اجازه دسترسی به دامداران و کشاورزان داده شود. مسئله بعدی ساخت فضای بازی و تفریح برای کودکان و آموزش آنها است.‌ والدین و معلم‌های روستا هم باید دانش‌آموزان را از خطرات احتمالی هوتگ‌ها مطلع کنند. خانواده افرادی که بر اثر غرق‌شدن در هوتگ‌ها چه به دلیل بی آبی و‌ چه‌ به دلیل نداشتن فضای بازی جان خود را از دست داده داده‌اند، به هیچ وجه مورد حمایت هیچ نهادی قرار نگرفته‌اند‌.''

غلامرضا راهداری، رئیس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان چابهار درباره ساختار هوتگ‌ها به روزنامه «روچ» استان گفته است: ''حفر هوتگ در منطقه دشتیاری از زمان‌های بسیار قدیم آغاز شد و دیواره‌ای خاکی با ارتفاع یک تا دو متر اطراف این گودال‌ها ایجاد می‌شود. این سازه بومی یکی از بهترین منابع آبی برای کارهای کشاورزی، تامین آب احشام، پرندگان، چرندگان و رفع تشنگی موجودات زنده در بیش از 400 روستای سواحل مکران در محدوده شهرستان‌های چابهار، دشتیاری و قصرقند است. عدم رسیدگی به این هوتگ‌ها، تداوم خشکسالی در سال‌های گذشته و رها نشدن آب از سدها باعث رسوب‌گیری آنها شده است.''

-شمار هوتگ‌ها

شهرستان چابهار به‌تنهایی 1075 هوتگ دارد. بر اساس اعلام منابع رسمی، 27 هوتگ در شهرستان سیب‌ و سوران، 31 هوتگ در شهرستان دشتیاری، 27 هوتگ در بخش پلان شهرستان چابهار و 27 هوتگ در شهرستان قصرقند در نزدیکی مدارس قرار دارند. به گفته حسین مدرس خیابانی استاندار سیستان و بلوچستان ، 90 درصد هوتگ‌ها در محدوده روستاها و با مالکیت فردی هستند و 10 درصد دیگر در اختیار سازمان محیط‌ زیست قرار دارند. او ضمن تاکید بر لزوم ثبت رسمی هوتگ‌ها، می‌گوید: مقرر شد دستورالعمل تحویل هوتگ‌ها تنظیم و در دستور کار قرار گیرد تا ایمن‌سازی برعهده مالکان آن‌ها باشد.

روزنامه «روچ» به نقل از جواد سپاهی، معاون استاندار و فرماندار ویژه چابهار، اعلام کرده که «تنها در این شهرستان 920 هوتگ نیازمند ساماندهی و حصارکشی است. چابهار با توجه به جایگاه ویژه اقتصادی و تجاری شهری ثروتمند است». با این حال وی به جای پرداختن به نقش دولت در این ساماندهی، توپ را در زمین مردم انداخته و گفته است: ''همه می‌توانند با اقدام خیر نسبت به ساماندهی هوتگ و کمک به مدارس و تامین امکانات نظیر کولر مدارس اقدام کنند تا دانش‌آموزان به‌عنوان فرزندان خودشان در رفاه باشند.''

-کودکان، طمعه گاندوها

هوتگ‌ها، جز آب آلوده‌شان، خطر جانی دیگری هم دارند؛ تاکنون ده‌ها نفر، که غالبا کودکان بوده‌اند، در این هوتگ‌ها غرق شده‌اند یا اسیر چنگال‌های گاندو، تمساح پوزه‌کوتاه بومی بلوچستان، شده‌اند. این هوتگ‌ها زیستگاه گاندوها است و آنها، اگرچه همواره همنشین مردمان بلوچ بوده‌اند، در فصل جفت‌گیری و تخم‌گذاری، رفتارهای تهاجمی از خود نشان می‌دهند.

-شمار قربانیان هوتگ‌ها

آمارهای پراکنده‌ای از شمار قربانیان هوتگ‌ها منتشر می‌شود، اما در تمامی آن‌ها به وضوح نام‌های فراوانی از قلم افتاده‌اند؛ نام قربانیانی که صدای خانواده‌های‌شان به رسانه‌ای نرسیده و به فراموشی سپرده شده‌اند. تنها در یک هفته گذشته نام 6 نفر دیگر به شمار قربانیان افزوده شده است و هنوز هیچ نشانی از عزم تغییر وضع موجود وجود ندارد. بخشدار پلان، از توابع شهرستان چابهار، گفته در 11 سال گذشته در چابهار و دشتیاری 41 نفر حین بازی، تهیه آب و یا گذراندن اوقات فراغت در هوتگ‌ها غرق شده و جان باخته‌اند.

-آبرسانی قطره‌ای

مسئولان ایران در واکنش به اخبار تلفات هوتگ‌ها به ابراز تاسف اکتفا می‌کنند و فقط وعده‌ و وعید می‌دهند. آن‌ها با سدسازی و مدیریت غلط دست مردمان بسیاری را از آب سالم کوتاه کرده‌اند و تنها راهکارشان برای حل این مشکل آبرسانی با تانکر است که البته این هم به درستی انجام نمی‌شود. هر روستانشین سهمیه اندکی از آب تانکر دارد که کفاف مصرف را نمی‌دهد و در محیطی ناسالم و کثیف هم ذخیره می‌شود. حتی اینجا هم عده‌ای از قلم می‌افتند و سهمیه به آن‌ها تعلق نمی‌گیرد.

محمدامین شکری، فرماندار دشتیاری، درباره وعده‌ مسئولین برای یا جمع‌آوری هوتگ‌ها به «روچ» گفته است: ''در منطقه دشتیاری 167 روستا وجود دارد که علی‌رغم داشتن یا نداشتن شبکه آبرسانی، عموما از این هوتگ‌ها به عنوان منبع آبی استفاده می‌کنند. حتی برخی روستاها شبکه آبرسانی دارند یا به صورت سقایی آبرسانی می‌شوند اما باز هم زمانی که آب قطع می‌شود، اهالی آنها از این منبع آب استفاده می‌کنند. بنابراین جمع‌آوری یا کم‌کردن هوتگ‌ها تا زمانی که شبکه انتقال آب کامل و تامین آب پایدار نباشد، امکان‌پذیر نیست.''

معین‌الدین سعیدی در سال 1396 راجع مشکلاتی که سدسازی‌ها برای مردم ایجاد کرده است، گفت: ''از زمان افتتاح سد زیردان در تیرماه 1390 تاکنون تمامی آب باران‌های فصلی پشت آن ذخیره می‌شود؛ درحالی‌که مجتمع‌های بزرگ روستایی در بخش‌های پلان و دشتیاری چابهار با بحران جدی آب مواجه هستند. به‌عنوان مثال؛ بخش پیرسهراب 261 روستا دارد که به‌خاطر عدم اجرای خط انتقال 14 کیلومتری از سد زیردان به مرکز بخش با بحران شدید آب مواجه است. اهمیت این انتقال آب زمانی حدی است که اگر این خط لوله اجرا شود، دو درصد به شاخص دسترسی به آب در ایران اضافه می‌شود. اجرای این خط لوله مصوب شده، اما هنوز اجرایی نشده است.''

وی افزود: ''استاندار اسبق وعده داد که تا پایان سال 95 مشکلات آب استان مرتفع می‌شود. این مشکلات برای همسایگان سد پیشین در جنوب استان سیستان ‌و بلوچستان نیز وجود دارد. این سد برای بهبود وضعیت آب منطقه ساخته شد، اما در عمل تعادل اکولوژیک را به هم زد و هیچ فکری برای وضعیت آب پایین‌دست سد نشد. هر از چند گاهی با مکافات فراوان مسئولان را راضی می‌کنیم تا دریچه‌های سد را باز کنند و آب به برکه‌های محلی مردم بیاید. وعده‌های مکرر وزارت نیرو در مورد خط انتقال آب از سد پیشین به بخش شیرگواز با 207 روستا نیز هنوز عملی نشده است.''

با وجود گذشت پنج سال از این سخنان، مشکلات همچنان به قوت خود باقی است؛ هوتگ‌ها ساجده‌ها را به کام مرگ می‌کشانند، خانواده‌ها را عزادار می‌کنند و بعد از مرثیه‌خوانی کوتاهی بر این مصیبت در شبکه‌های اجتماعی و مطبوعات، همه‌ مشکلات به فراموشی سپرده می‌شود. حالا در این مورد آخر سپاهی، فرماندار چابهار وعده‌هایی داده و گفته است: ''به‌عنوان فرماندار چابهار از بخشدار پلان درخواست فوری ساماندهی و ایمن‌سازی هوتگ‌ها را دارم و طی یک ماه آینده اقدامات خوبی انجام می‌شود و نباید دختران این سرزمین با غرق‌شدن در هوتگ فوت کنند و هیچ‌کس خود را مسئول نداند و همه شب راحت بخوابند.'' او همچنین این وعده را هم داده است که تمامی هوتگ‌ها شناسنامه‌دار می‌شوند و مسئولانی برای هرکدام از آنها مقرر می‌شود.

آخرین‌ وعده‌ها را هم به‌تازگی استاندار سیستان و بلوچستان داده است. حسین مدرس خیابانی از اختصاص 1.5 میلیارد تومان از سوی وزارت نفت برای حصارکشی و ایمن‌سازی هوتگ‌های جنوب استان خبر داده است. او همچنین دستور داده که راه دسترسی کودکان به هوتگ‌ها محدود شود تا کسی از شعاع 100 متری حق ورود به آن‌ها را نداشته باشد. شناسایی هوتگ‌های پرخطر توسط دهیاران، تهیه اطلس هوتگ‌ها، گراول‌ریزی کف هوتگ‌ها برای ممانعت از غرق شدگی، مسدود شدن مسیر کانال دسترسی آب به هوتگ‌های غیرقابل استفاده و فاقد کاربری و طراحی مدل هوتگ امن با نصب آبشخور برای احشام و پلکان ورود از دیگر وعده‌های استاندار بوده است. وعده‌هایی که سرانجام‌شان را روزها و ماه‌های آینده مشخص می‌کند.