استانبول/علیرضا صلواتی/خبرگزاری آناتولی

آیت‌الله سید روح‌الله خمینی شعار «نه شرقی، نه غربی، جمهوری اسلامی» را به عنوان یک اصل و سیاست پایه‌ای حکومت ایران معرفی کرد. این شعار برای این حکومت تا حدی مهم محسوب می‌شود که در سردر وزارت امور خارجه ایران این اصل نوشته شده و این کشور در تمامی سال‌های پس از انقلاب 1979، آن را سیاست کلیدی خود در رابطه با سایر کشورها معرفی کرده است. اما به نظر می‌رسد روند حرکتی ایران در این سال‌ها بیشتر نگاه به شرق بوده است. در این نوشتار با دقت بیشتری به این شعار و اهمیت آن در وزارت امور خارجه ایران خواهیم پرداخت.

- نگاه ایران به شرق یا غرب

در حالی که به نظر می‌رسد منظور از شعار «نه شرقی، نه غربی، جمهوری اسلامی» نگاه مستقل به سیاست خارجی بوده است، اما روند حرکتی و تمایلات ایران نشان می‌دهد، جمهوری اسلامی عمدتا با کشورهای بلوک شرق رابطه بهتری دارد. درحالی‌که ایران در سال‌های نخست انقلاب با کشورهای غربی خصومت ورزید و سفارت آمریکا در تهران توسط گروهی از دانشجویان تسخیر شد، رابطه جمهوری اسلامی با کشورهای شرقی با گذشت زمان نزدیک‌تر شد. آیت الله سیدعلی خامنه‌ای در زمان ریاست جمهوری، در یکی از معدود سفرهای خارجی خود و در سال 1368 به چین و کره شمالی رفت و با کیم ایل سونگ رهبر وقت این کشور دیدار کرد. شاید بتوان این دیدار را یکی از پایه‌گذاری‌های رابطه ایران با شرق دانست. این گرایش در دوره رهبری او تقویت شد و عمده تحرکات ایران در سال‌های گذشته در همکاری با کشورهای بلوک شرق اتفاق افتاده است. برنامه 25 ساله مشترک ایران-چین و عضویت در پیمان‌هایی همچون پیمان شانگهای نشان می‌دهد تهران به همکاری با کشورهای شرقی نگاه گسترده‌تری دارد.

انحصار در سمت تجارت:

وابستگی اقتصاد ایران به چین براساس داده‌های جهانی نیز بسیار بالاست. در سال 99 از مجموع 34 میلیارد و 256 میلیون دلار صادرات ایران، چین مقصد 8 میلیارد و 900 میلیون دلار کالای ایرانی بود و از مجموع 38 میلیارد و 400 میلیون دلار واردات، چین 9 میلیارد و 700 میلیون دلار از آن خود می‌کرد. در واقع، از مجموع 72.6 میلیارد دلار تجارت خارجی ایران سهم چین بالغ بر 18.6 میلیارد دلار بوده است که در حدود 25.5 درصد از تجارت ایران را شامل می‌شود. این در حالی است که سهم کشور چین از تجارت خارجی فرانسه در حدود 4.3 درصد از صادرات و 8.9 درصد از واردات است، سهم آلمان 7.1 درصد از صادرات و 10 درصد از واردات است. آمریکا به‌عنوان یکی از شرکای بزرگ چین نیز در حدود 11 درصد از صادرات کشور آمریکا و 22 درصد از واردات خود را با چین انجام می‌دهد. لازم به ذکر است بخش مهمی از تجارت ایران به غیر چین نیز در دست کشورهایی همچون عراق و امارات و ترکیه قرار دارد و عملا ایران شرکای تجاری محدودی دارد.

- پتاسیلی که می‌سوزد

ایران با موقعیت بسیار مناسب ژئوپولتیک خود می‌توانست هاب ترانزیت هوایی و زمینی شرق-غرب شود و تنها از محل انتقال کالا به درآمد بسیار بالایی دست یابد. ایران در مجموع ذخایر نفت و گاز جهان در جایگاه نخست جهان قرار دارد و می‌تواند از این طریق به قطب انرژی دنیا تبدیل شود و به‌عنوان رقیب روسیه که اکنون با خطوط گاز نورد استریم یک و دو انحصار را در دست دارد. بنابراین ایران می توانست هم در تامین گاز اروپا و هم امنیت انرژی جهان نقش مهمی را ایفا کند. ایران با توجه به تاریخچه 2500 ساله و تجمیع اقلیم‌های مختلف می‌توان به مقصد مهم گردشگری دنیا تبدیل شود، اما سیاست خارجی این کشور طی 4 دهه گذشته سبب شده است بخش مهمی از پتاسیل‌هایش مسکوت باقی بماند و از آن هیچ استفاده‌ای نشود.

- دست رد شرق بر سینه ایران

اخیرا مدیرعامل کشتیرانی جمهوری اسلامی خبر از ممنوعیت ورود کشتی‌های ایرانی به برخی از بنادر چینی را اعلام کرده است. چندی پیش نیز هند برخی از بنادر خود را بر روی کشتی‌های ایرانی بسته بود. مناقشه گازی جدید میان ایران و هند نیز فتح باب جدیدی از درگیری قضایی میان دو کشور است، روزنامه هندی اکونومیک تایمز از قول مقامات این کشور اعلام کرده است که حتی اگر شرکت‌های ایرانی عملیات توسعه میدان گازی «فرزاد بی» را اجرا کنند، کنسرسیوم شرکت‌های هندی حق دریافت 30 درصد از سود این پروژه دارد.

علاوه براین، با وجود طالبان در افغانستان و البته تحریم‌های بین‌المللی، بندرچابهار که می‌توانست به‌عنوان یکی از شاهراه‌های انتقال کالا به غرب باشد، اهمیت کمتری پیدا کرده است و هند و چین چندان مثل گذشته به فکر توسعه آن نیستند. حتی در خرید نفت نیز دست ایران بسته شده و طبق اخبار بخش مهمی از نفت ایران را کشور چین با تخفیف فراوان در حال خرید است. چرا این وضعیت ادامه پیدا می‌کند و چرا ایران توان برخورد با این موقعیت را ندارد؟

این فشارها تنها به چین و هند محدود نمی‌شود و هر کشوری تا جای ممکن فشارها را بر ایران افزایش داده است. به‌عنوان مثال تنش تهران-باکو بر تجارت ایران-روسیه تاثیر منفی گذاشته است و مدتی پیش صف 10 کیلومتری کامیون‌ها در مرز آستارا تشکیل شد. البته باکو این ادعای تهران را بی‌اساس دانست، اما چه این خبر درست باشد یا نباشد، باید پذیرفت وضعیت سیاست خارجی جمهوری اسلامی به سمتی رفته است که اساسا کشورها خود را در موضع قوی‌تری نسبت به ایران می‌بینند و همین عامل سبب شده است که امتیازات بیشتری در درگیری‌های حقوقی طلب کنند.

- آیا چین شریک قابل اطمینانی است؟

شاید بتوان پکن را برای شراکت استراتژیک با تهران و به‌عنوان اهرمی برای تعادل میان غرب و شرق مناسب دید، اما اعتماد به چین و وابستگی به این کشور بعید است چندان آینده روشنی داشته باشد. حسین باستانی روزنامه مشهور ایرانی می‌نویسد: «چین در طول جنگ هشت ساله، 1 میلیارد و 843 میلیون دلار به ایران اسلحه فروخت. در همان مقطع، چین بیش از 5 میلیارد دلار اسلحه به عراق فروخت که حدود سه برابر تسلیحات صادرشده به ایران بود. یا زمانی‌که پرونده هسته ای ایران از شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به شورای امنیت رفت، هم چین با وجود حمایت لفظی از تهران به همراهی با واشنگتن پرداخت. در رای‌گیری نهایی 35 عضو شورای حکام در 15 بهمن 84، کوبا، ونزوئلا و سوریه به نفع تهران و در مخالفت با ارسال پرونده به شورای امنیت رای دادند. رای الجزایر، بلاروس، اندونزی، لیبی و آفریقای جنوبی نیز ممتنع بود، ولی چین، روسیه و هند، که مقام‌های ایران بر روی حمایت آن‌ها حساب می‌کردند، به ضرر تهران رای دادند».

در واقع چین و روسیه به عنوان کشورهایی که می‌توانند بخشی از راهبرد سیاست خارجی ایران باشند، مناسب هستند، اما وابستگی به این کشورها بعید است چندان مطلوب آینده ایران باشد.

- بازی برد-برد در سیاست خارجی

نظریه بازی‌ها با استفاده از مدل‌های ریاضی به تحلیل روش‌های همکاری و رقابت موجودات منطقی و هوشمند می‌پردازد. در واقع این نظریه در تلاش است تا رفتار ریاضی حاکم بر یک موقعیت راهبردی را مدل‌سازی کند. این موقعیت، زمانی پدید می‌آید که موفقیت یک فرد وابسته به راهبردهایی است که دیگران انتخاب می‌کنند. هدف نهایی این دانش، یافتن راهبرد بهینه برای هر یک از بازیکنان است. این نظریه با روش‌شناسی کمی در روابط بین‌‌الملل برای تحلیل مسائل امنیتی چون اتحادها و ائتلاف‌ها، مسابقه تسلیحاتی و کنترل تسلیحات، در مسائل اقتصادی و زیست‌محیطی مانند سیاست‌های تجاری و یا کنترل گرمایش کره زمین و در حوزه دیپلماسی مورد استفاده قرار گرفته است.

یکی از کاربردهای مهم نظریه بازی‌ها، سیاست خارجی کشورها است. در واقع مسئولین سیاست خارجی هر کشور با استفاده از مدل‌سازی‌های پویای ریاضی می‌کوشند راهبرد بهینه خود را انتخاب و سود کشور خود را حداکثرسازی کنند. به نظر می‌رسد جمهوری اسلامی چندان این رویکرد را سرلوحه سیاست خارجی خود قرار نداده است و در بسیاری از موارد ایدئولوژی دلیل انتخاب‌هایش بوده است.

طبق این نظریه، می‌توان گفت وقتی یک کشور وابستگی زیادی به یک مجموعه و کشور پیدا می‌کند، آن کشور تا جای ممکن و در جهت منافع خود، کشور ضعیف‌تر را تحت فشار قرار می‌دهد. می‌توان چنین شرایطی را برای ایران نیز متصور بود. در شرایطی که ایران رابطه خود را با بسیاری از کشورهای دنیا قطع کرده است و تحریم‌های بین‌المللی کمرش را خم کرده، دوستان تهران مانند پکن و مسکو نیز در جهت حداکثرسازی منافع خود امتیازات بسیار کمتری در اختیار ایران قرار خواهند داد و تا جای ممکن این کشور را تحت فشار خود نگاه می‌دارند.

- سخن پایانی

می‌توان گفت راهکار درست سیاست خارجی ایران نگاه و ارتباط با کشورهای مختلف جهان است. تنها در این حالت است که ایران می‌تواند از حداکثر پتانسیل خود در تجارت استفاده کند. ایران در حالتی می‌تواند به‌عنوان یک قدرت جهانی به شمار آید که شرکای تجاری متعدد خود را حفظ کند تا تمام آنها ترس از دست دادن این کشور را در ذهن خود داشته باشند. در وضعیت کنونی ایران می‌تواند به‌عنوان آخرین گزینه هر کشوری قرار گیرد، اما شرکای تجاری متعدد و نگاه ایران به ایجاد ارتباط با کشورهای مختلف می‌تواند ریسک تحریم ایران را به طرز محسوسی کاهش دهد. به نظر می‌رسد به گفته فردریک باستیا، «اگر کالاها از مرزها عبور نکنند سربازان عبور خواهند کرد». بنابراین ایران تنها با گسترش تجارت می‌تواند خطر تحریم و جنگ را از خود دور کند.

*علیرضا صلواتی، تحلیلگر اقتصاد سیاسی و فارغ‌التحصیل رشته مدیریت از دانشگاه آنکارا

*نکات مندرج در این مقاله، بیانگر دیدگاه نویسنده است و الزاما بازتاب رویکرد خبرگزاری آناتولی نیست.