Orman varlığının başta yangınlar olmak üzere çeşitli tehlikelerden korunması ve ağaçlandırmanın önemi her geçen gün artıyor.

Türkiye'nin orman varlığını sürdürülebilir şekilde yönetmek ve gelecek nesillere daha yaşanabilir bir dünya bırakmak amacıyla, 7 Kasım 2019'da yayımlanan Cumhurbaşkanlığı Genelgesi ile 11 Kasım "Milli Ağaçlandırma Günü" ilan edildi.

Karadeniz Teknik Üniversitesi Orman Fakültesi Orman Mühendisliği Bölümü öğretim üyeleri Prof. Dr. Ertuğrul Bilgili ve Doç. Dr. Kadir Alperen Coşkuner, orman yangınlarına karşı ulusal ölçekte bir karar destek sistemi olarak "Türkiye Orman Yangın Tehlike Oranları Sistemi"ni (TOYTOS), geliştirdi.

Sistem, yangın öncesi erken uyarı, risk alanlarının haritalanması, gerçek zamanlı yangın davranış tahmini, kontrollü yakma ve silvikültürel müdahale planlaması gibi birçok alanda karar vericilere destek sağlıyor.

Topoğrafya, hava durumu, nem, rüzgar ve yanıcı madde özellikleri gibi çevresel faktörleri toplayarak Coğrafi Bilgi Sistemleri ve yapay zeka tabanlı modellemelerle analiz eden sistem, orman yangınlarını önlemede hayati bir rol üstleniyor. Yangın risk ve tehlikesi sistemde düşük, orta, yüksek ve çok yüksek şeklinde maviden kırmızıya doğru renklendirilerek gösteriliyor.

Orman Entomolojisi ve Koruma Ana Bilim Dalı Başkanı Prof. Dr. Ertuğrul Bilgili, AA muhabirine, TOYTOS'u orman yangını tehlikesini önceden öngörebilecek bütüncül bir sistem olarak geliştirdiklerini söyledi.

Dünyada orman yangını yönetiminde yaygın olarak kullanılan Orman Yangın Tehlike Oranları Sistemi (YTOS) kavramını Türkiye ekosistemine uyarladıklarını belirten Bilgili, yanıcı madde özellikleri, topoğrafik yapı ve meteorolojik değişkenleri bütüncül biçimde analiz eden bu sistemin, yangın risk ve tehlike potansiyelini önceden belirleyebilen veri tabanlı ve dinamik bir karar destek altyapısı sunduğunu kaydetti.

Bilgili, temel hedeflerinin orman yangınlarıyla mücadelede karar vericilere hızlı, doğru ve yerel verilere dayalı bilgi sağlamak olduğuna dikkati çekerek, "Proje, özellikle dağınık veri yapısı, sahada karar vermede yaşanan belirsizlikler, yetersiz silvikültürel bakım uygulamaları ve yanıcı madde yönetimindeki eksiklikler gibi yapısal sorunlara çözüm önerileri sunmayı amaçlıyor." dedi.

"Ekosistem restorasyonu süreçlerinde de rehberlik sağlanıyor"

Sistemin yangın öncesi hazırlık, yangınla mücadele ve yangın sonrası onarım planlamalarında koşulları bütüncül biçimde değerlendirdiğine işaret eden Bilgili, "TOYTOS'un en önemli katkılarından biri, orman örtüsündeki yanıcı madde nemi değişimini izleyerek, yüksek yangın risk ve tehlikesi taşıyan alanları önceden belirlemesi. Bu sayede yalnızca yangınların önlenmesi ve kontrolü için değil, yangınlar sonrasında ekosistem restorasyonu süreçlerinde de rehberlik sağlanıyor." diye konuştu.

Bilgili, sistemin yangın bilgi sistemi, yangın çıkma ihtimali tahmin sistemi, meteorolojik yangın indeksi sistemi ve yangın davranışı tahmin sistemi olmak üzere 4 ana bileşenden oluştuğunu bildirdi. Bilgili, sistemin çalışma şeklini şöyle anlattı:

"Modüller, topoğrafya, yanıcı madde özellikleri, nem, sıcaklık, rüzgar ve geçmiş yangın kayıtlarını değerlendirerek karar vericilere anlık yangın tehlike haritaları ve risk raporları sunuyor. Böylece yöneticiler, yangın öncesi planlama ve yangınla mücadele aşamalarında stratejik ve taktiksel kararlar için güçlü bir analitik destek elde ediyor."

Sistemin mevcut Orman Genel Müdürlüğü (OGM) planlama altyapısıyla uyumlu çalıştığını belirten Bilgili, işletme ve şeflik düzeyindeki yöneticilerin kullanıcı arayüzü üzerinden tehlike haritaları ve risk analizlerine erişebildiğini ifade etti.

TOYTOS'un, yanıcı madde nemini anlık meteorolojik verilerle modelleyerek yangın tehlike potansiyelini derecelendiren bir erken uyarı işlevi gördüğünün altını çizen Bilgili, "Yanıcı madde miktarı ve sürekliliği, sistemin veri tabanı üzerinden analiz edilerek riskli bölgeler belirleniyor. Bu verilerle en küçük orman parçası olan meşcere bakımları, yanıcı madde düzenlemesi ve uygun ağaçlandırma faaliyetleri planlanabiliyor." dedi.

Pilot uygulamalar Akdeniz ve Ege'de başladı

Bilgili, pilot uygulamaların Akdeniz, Ege ve İç Batı Karadeniz bölgelerinde gerçekleştirildiğini, uzun vadede sistemin Türkiye genelinde yaygınlaştırılarak orman yönetim planlarına dijital karar destek bileşeni olarak entegre edilmesinin hedeflendiğini dile getirdi.

Yanan alanların onarımının ekosistem temelli restorasyon ilkelerine göre planlanması gerektiğine dikkati çeken Bilgili, şunları kaydetti:

"Birçok orman ekosistemi, yangın sonrasında kendi dinamikleriyle yenilenme kapasitesine sahiptir. Bu nedenle öncelik doğal gençleştirme yöntemlerine verilmelidir. Alanların doğal sürecine bırakılması, toprak yapısının korunması, mikroklimatik dengenin sürdürülmesi ve biyolojik çeşitliliğin yeniden oluşması açısından büyük önem taşır. Yanlış ağaçlandırma uygulamaları, doğal tür kompozisyonunu bozarak ekosistemin yangına karşı direncini zayıflatır ve gelecekteki yangın tehlikesini artırabilir. TOYTOS analizleri, her alanın yanıcı madde yapısı, iklimsel özellikleri ve topoğrafik koşullarını dikkate alarak gerektiğinde uygun tür seçimi ve gençleştirme stratejilerini belirlemeye yardımcı olur."

TOYTOS'un yalnızca bir yazılım değil, orman yangınlarının yönetiminde bilimsel düşünceyle dijital teknolojiyi birleştiren kapsamlı bir karar destek mekanizması sunduğunu vurgulayan Bilgili, Türkiye ormanları için geliştirilen sistemin, sürdürülebilir yangın yönetimi ve ekosistem temelli planlamanın geleceğini şekillendireceğini sözlerine ekledi.