Medya kuruluşları, Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi'nin 19. maddesine hizmet ederek dünya genelinde kişilerin haber alma ve bilgi edinme hakkını kullanmasına katkı sağlar.

Medya türleri çeşitlenmeye devam ederken, günümüzde insanların en temel bilgilendirilme araçlarından biri konumundaki yerini koruyan medya, iletişim araçlarıyla kişilerin gündem, siyaset, spor, ekonomi vb. konularda meydana gelen gelişmelerden haberdar olmasını sağlıyor.

Peki 8 milyar insanı bilgilendirme amacı taşıyan medyanın, kişileri etkileme, manipüle etme, yönlendirmek veya dezenformasyonlara sebebiyet verme amacı taşıması mümkün mü?

YANILTICI BAŞLIKLAR

Günümüzde en çok internet haberciliğinde karşımıza çıkan "yanıltıcı başlık" kavramı ile yukarıdaki soru tam olarak örtüşüyor. 

Yanıltıcı başlık, anlam olarak kapsadığı içeriği eksik biçimde yansıtan, yanlış yönlendirme amacıyla kullanılan başlıklara denir. Yanıltıcı başlıklar, tık tuzağı oluşturmak için de sıklıkla kullanılırken, habercilik etiğinde, gelişen medyanın en sıklıkla takıldığı, sınıfta kaldığı konulardan biridir.

Yanlış veya yanıltıcı başlık, günümüzde dijital yayıncılıkta "Clickbait" olarak da bilinen sosyal medya terimine karşılık geliyor. Yanıltıcı başlıklarla, olumlu bir haberin olumsuz tarafından görülmesini sağlamak, sanki olumlu bir durum ortada yokmuş gibi gerçeğin çarpıtılarak verilmesi amacıyla kullanılabilir.

Yukarıda görseli görünen haber yanıltıcı başlık kavramına verilebilecek örnekler arasında yer alıyor. Haberde, Türkiye'nin yerli üretim otomobili TOGG'a gösterilen ilgi nedeniyle yaşanan yoğunluk anlatılıyor. Her yıl 20 bin araç üreteceği açıklanan TOGG'un 24 saatte ön sipariş almasına değinilirken, olumlu bir durum olarak görülebilecek bu duruma "Üretim tarihi bir yıl uzadı" başlığı atılmış. Tweet kısa süre içerisinde yüz binlerce görüntülenme ve binlerce etkileşim alırken, bazı sosyal medya kullanıcıları haberi başlıkta okudukları halde yanlış bilgiyle paylaştı, bazıları ise hakaret içeren yorumlar yazdı.

Günümüzde hemen her medya unsurunun isteyerek veya istemeyerek attığı yanıltıcı başlıklar, haberin yalnızca başlığını kadar okuyan, içeriğini incelemeyen kişilerin yanlış bilgilenmesine, yanlış yönlendirilmesine veya haberlerin sanal ortamda  yalnızca manşetleriyle, başlıklarıyla paylaşan uygulamaların yanlış bilgileri yaymasına neden olabiliyor. Bu da dezenformasyonu beraberinde getiriyor.

YANILTICI BAŞLIKLAR HAKKINDA AKADEMİK ÇALIŞMALAR

Medyanın değişimi ve gelişimi ile birlikte, yanıltıcı başlıklar üzerine yapılan çalışmalar da çoğalmaya başladı. Batı Avustralya Üniversitesi'nden psikolog Ullrich K. H. Ecker’in 2014 yılında yürüttüğü çalışmada, yanıltıcı bir başlığın, ortada içeriği doğru anlama niyeti olsa dahi, zarar yaratabileceğini öne sürdü.

Ecker ve meslektaşları yanıltıcı manşetlerin en büyük sorununun, tamamen yanlış olmaları değil, yanıltıcı olmaları olduğuna inanırken, yanlışı düzeltmenin büyük bir zihinsel çaba gerektirdiğini, fakat yanıltıcı başlıklar söz konusu olduğunda, düzeltme ihtiyacının her zaman doğmadığını ve hatta kullanıldığını tespit etti. Ecker, çalışmasında belirgin olmayan yanıltıcı başlıkların, okuyucularda farkındalık oluşturmadığını bu nedenle de doğrulama refleksini çalıştırmadıklarını belirtti.

YANLIŞ BAŞLIKTAN KORUNMAK İÇİN NE YAPMAK GEREKİR?

• Yanlış veya yanıltıcı başlık, günümüzde dijital yayıncılıkta "Clickbait" olarak da bilinen sosyal medya terimiyle örtüşüyor. Bu bağlamda Clickbait etik olarak doğru bulunmadığı gibi, yanıltıcı başlığa düşülmemesi konusunda önce haberi yazan kişinin veya editörün bu başlığı atmaması gerekiyor.
  
  
• Yalan bilgi sosyal medyada doğrusundan kat be kat hızlı yayılırken, bağlamından koparılmış ve daha fazla tık için yapılan bir paylaşım da tıpkı yalan kadar hızlı yayılabiliyor. Bu yüzden kullanıcıların da sosyal medyada haber veya bilgi paylaşımı yaparken mutlaka doğru bilgi, doğru ifadelerle paylaşması dezenformasyonun önüne geçilmesi açısından önem taşıyor.
  
  
• Eğitim sistemine son yıllarda dahil edilen medya okuryazarlığı dersleri de, medya eliyle yayılan yanlış bilginin önüne geçilmesi için önemli bir kaynak olarak görülüyor.